ابن دقماق

اِبْنِ دُقْماق، صارم‌الدین ابراهیم بن محمد بن اَیدَمر العلائی (ح 750- 809 ق/  1349-1407 م)، مورخ حنفی مذهب مصری (ابن حجر، انباء، 6/ 16). وی در قاهره دیده به جهان گشود و همانجا درگذشت. پدر بزرگ آیدمر عزالدین دقماق (د 734 ق/ 1334 م) [دُقماق و تُخماق واژه‌ای تركی به معنی چكش بزرگ چوبی است] نقیب لشكر و از امیران ملك ناصر محمد بن قلاوون، از فرماندهان ممالیك مصر بود (همانجا؛ همو، الدرر، 1/ 513؛ ابن تغری بردی، 1/ 120). ابراهیم نخست در زُمرۀ نظامیان درآمد، سپس به تحصیل علاقه‌مند شد و نزد برخی از فقهای حنفی فقه آموخت، آنگاه به ادبیات روی آورد و سرانجام علم تاریخ را برگزید و در آن مهارت یافت و آثار بسیار ارزشمندی در این زمینه تألیف كرد (همو، 1/ 121؛ سخاوی، 1/ 145). 
مقریزی مجموعۀ تألیفات و نوشته‌های او را بیش از 200    می‌داند  (ابن تغری بردی، همانجا). در اواخر عمر مدتی به سمت والی شهر دِمیاط منصوب شد، اما پس از اندكی از مقام خود معزول گردید و به قاهره بازگشت (ابن حجر، انباء، 6/ 16-17؛ سخاوی، همانجا). وی كه یك حنفی متعصب بود، به اتهام نقل مطلبی توهین‌آمیز علیه امام شافعی، از سوی جلال‌الدین قاضی شافعی قاهره، مورد بازپرسی و محاكمه قرار گرفت و با اینكه این اتهام را رد كرد و یادآوری نمود كه مطلب مورد نظر را از كتابی كه نزد خاندان طرابلسی بوده، نقل كرده است، به حكم قاضی تعزیر و زندانی شد (ابن حجر، انباء، 5/  79). 
با وجود اینكه ابن‌دُقماق آثار متعددی به رشتۀ تحریر درآورد، اما از ادبیات عرب بهرۀ كافی نداشت و در نوشتن از زبان عامیانه استفاده می‌كرد (همان، 6/ 17؛ سخاوی، همانجا). سرانجام پس از حدود 60 سال زندگی در ذیحجۀ 809/  مۀ 1407 م درگذشت (ابن حجر، همانجا). حاجی خلیفه در چندین جای كتاب خود، سال درگذشت ابن دقماق را 790 ق (1/ 174، 278، 396) آورده است. گر چه سیوطی نیز او را متوفی در همین سال دانسته، لكن سنش را بیش از 80 ذكر كرده است (1/ 321). از سوی دیگر، ابن ایاس تولد ابن دقماق را 745 ق/ 1344 م یاد كرده است (1/ 776)، اما با در نظر گرفتن گزارش مورخان هم عصر وی، چون ابن حجر و دیگران، می‌توان گفت كه سال ولادت و مرگ او همان است كه در آغاز ذكر شد. وی در نوشتن كتابهایش از آثار دانشمندانی نظیر الكندی، ابن سعید مؤلف كتاب المغرب، ابن‌یونس و دیگران سود جسته (ابن دقماق، 1/ 3، 55، 117) و خود نیز مورد اعتماد مورخان و نویسندگان هم‌زمان و سده‌های بعد بوده است (سخاوی، همانجا). 

آثـار

معروف‌ترین آثار علمی او كه تاكنون باقی مانده یا نام آنها در منابع معتبر آمده عبارتند از: 
1. الانتصار لواسطة عَقد الامصار، كتابی است در 10 جلد (حاجی خلیفه، 1/ 174) شامل شرح اوضاع جغرافیایی و تاریخ 10 شهر بزرگ اسلامی كه هر شهر در یك جلد وصف شده است. جلدهای 4 و 5 الانتصار كه ظاهراً تنها اجزاء باقی مانده آن است (واندیك، 86) و در دارالكتب مصر نگاهداری می‌شود به كوشش فولرس رئیس كتابخانۀ سلطانی در 1310 ق/ 1893 م در بولاق به چاپ رسید (GAL, II/ 62). مندرجات كتاب دربارۀ شهرهای    فسطاط  و اسكندریه است. الدرة المضیئة فی فضل مصر و الاسكندریة، منتخبی است كه ابن دقماق از كتاب الانتصار خود فراهم كرده است (حاجی خلیفه، 1/ 305، 743). 
2. نزهة الانام فی تاریخ الاسلام، تاریخ عمومی اسلام در 12 جلد، شامل رویدادهای تا 779 ق/ 1277 م(GAL، همانجا) كه برحسب سنوات ترتیب یافته است (ابن دقماق، 1/ 114؛ ابن تغری بردی، 1/ 121؛ حاجی خلیفه، 2/ 1941). نسخۀ كاملی از این كتاب تاكنون به دست نیامده است، اما بخشهایی از آن در كتابخانه‌های معتبر جهان موجود است كه عبارتند از: نسخۀ كتابخانۀ فیض الله افندی، استانبول (شم‍ 1459)، مشتمل بر وقایع 272- 499 ق/ 885-1106 م (İA, V(2)/ 723)؛ نسخۀ گوتا (شم‍  1570)، شامل رویدادهای 436-552 ق/ 1044-1157 م و سالهای 565-566 ق/  1170-1171 م؛ نسخۀ گوتا (شم‍ 1571)،گزارش رویدادهای 710-712 ق/ 1310-1312 م و 742-743 ق/ 1341-1342 م؛ نسخۀ گوتا (شم‍ 1572)، شامل سالهای 768- 779 ق/ 1367-1377 م؛ نسخۀ پاریس (شم‍ 1597)، شامل سالهای 628- 659 ق/ 1231-1261 م (GAL، همانجا). نسخۀ شمارۀ 1052 در كتابخانۀ كوپریلی استانبول (GAL, S, II/ 49) از تألیفات ابن دقماق نیست، بلكه به ذهبی تعلق دارد (İA، همانجا). 
3. الجوهر الثمین فی سیر الملوك و السلاطین یا الجوهر الثمین فی سیر الخلفاء و السلاطین كه به توصیۀ ابوسعید برقوق ملك ظاهر، آن را به رشتۀ تحریر درآورده است. این كتاب تاریخ اسلامی از خلفای راشدین تا 797 ق را در بردارد. فصول مربوط به خلفای راشدین، بنی امیه، بنی عباس و ایوبیان مصر بسیار مختصر و بخشهای ممالیك با جزئیات بیشتر شرح داده شده است و آگاهیهای زیادی دربارۀ مناسبات سلطان برقوق با عراق، آسیای صغیر و آلتین اردو در آن وجود دارد. ابن تغری بردی (1/ 121) و سخاوی (1/ 146) جزو آثار ابن دُقماق از كتابی به نام اخبار الدولة التركیة نام می‌برند كه به نظر می‌رسد همین الجوهر الثمین باشد. این كتاب به كوشش محمد كمال‌الدین عزالدین علی در بیروت (1405 ق/ 1985 م) چاپ شده است. 
4. نظم الجمان فی طبقات اصحاب امامنا النعمان. این كتاب در طبقات حنفیه (ابن حجر، انباء، 6/ 16) و در 3 جلد است. جلد اول در مناقب ابوحنیفه و 2 جلد دیگر در زندگی فقها و بزرگان حنفی (حاجی خلیفه، 2/ 1916) تا آغاز سدۀ 9 ق است. جلد دوم و سوم آن شامل 8 طبقه می‌شود ( آلوارت، IX/ 437). نسخه‌های آن: كتابخانۀ سلیمانیه، به شمارۀ 251 (GAL, S, II/ 50) و شمارۀ 1827، شامل جلد دوم به خط مؤلف دربارۀ زندگی حنفیان 4 سدۀ نخستین اسلامی (İA، همانجا)، برلین (شم‍ 10022)، شامل جلد سوم كتاب به خط خود مؤلف ( آلوارت، IX/ 438)، پاریس (شم‍ 2096)، مونیخ (شم‍ 9/ 437) (دوسلان، GAL, II/ 62; 372). 
5. ترجمان الزمان فی تراجم الاعیان، در شرح زندگی رجال كه به ترتیب الفبا تنظیم یافته است (حاجی خلیفه، 1/ 396؛ بغدادی، 1/  18). نسخۀ كامل این كتاب تاكنون یافت نشده است. نسخۀ ناقص آن در كتابخانۀ توپكاپی بخش احمد ثالث به شمارۀ 2927 موجود است (عبدالبدیع، 2/ ‌ 89؛ GAL, S, II/ 50). 
6. عقد الجواهر فی سیرة الملك الظاهر (حاجی خلیفه، 2/ 1151)، كه شرح زندگی و رویدادهای دورۀ ملك برقوق است (سخاوی، 1/ 146). ابن‌دقماق این كتاب را مختصر كرد و آن را ینبوع المظاهر فی سیرة الملك الظاهر، نام نهاد (بغدادی، همانجا). 
7. فرائد الفوائد، كه در تعبیر خواب است (همانجا). 
8. الدر المنضد فی وفیات اعیان امة محمد (همانجا). 

مآخذ

 ابن ایاس، محمد بن احمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1403 ق/ 1983 م؛ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، قاهره، 1375 ق/ 1956 م؛ ابن حجر، احمد بن علی، انباء الغُمر، حیدرآباد دكن، 1393-1394 ق/ 1973-1974 م؛ همو، الدرر الكامنة، حیدرآباد دكن، 1392 ق/ 1972 م؛ ابن دقماق، ابراهیم، الانتصار لواسطة عقدالامصار، بولاق، 1310 ق/ 1893 م؛ بغدادی، هدیه، حاجی خلیفه، كشف؛ سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1353 ق/ 1934 م؛ سیوطی، حُسن المحاضرة، قاهره، 1299 ق/ 1882 م؛ عبدالبدیع، لطفی، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1956 م؛ واندیك، ادوارد، اكتفاء القنوع، به كوشش محمدعلی البیلاوی، قاهره، 1896 م؛ نیز: 

Ahlwardt; De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothèque nationale, Paris, 1883; GAL; GAL, S; İA. 
علی‌اكبر دیانت