ابن دارست، ابوطالب

اِبْنِ دارِسْت، ابوطالب تاج‌الدين بن دارست شيرازی، از وزرای سلجوقيان در نيمۀ نخست سدۀ 6 ق/ 12 م. از زندگی وی اطلاع بسياری در دست نيست. برخی او را از مردم شبانكاره دانسته‌اند (قمی، 171). وی ابتدا وزير اتابك بوزابه حكمران فارس بود (حسينی، 118؛ قمی، 128، 136؛ راوندی، 237؛ بنداری، 255)، سپس در پی جناج‌بنديهای دربار به وزارت سلطان سلجوقی، غياث‌الدين ابوالفتح مسعود بن محمد بن ملكشاه، گماشته شد تا مجری خواستهای اميران سه گانه: امير فخرالدين عبدالرحمن بن طغايرك حاكم ارّان و گنجه (راوندی، 236)، اتابك بوزابه و امير عباس والی ری (ابن اثير، 11/ 116؛ بنداری، همانجا) باشد. با قتل عبدالرحمن بن طغايرك و امير عباس به فاصلۀ يك ماه در 541 ق/ 1147 م و قدرت گرفتن جناح رقيب به رهبری امير خاصبك بن بلنگری (راوندی، 239؛ بنداری، 257- 258؛ قمی، 145-147)، سلطان كه تاكنون به رغم اراده و تمايل خود از آنان تمكين می‌كرد (بنداری، 254)، تاج‌الدين را پس از يك دورۀ كوتاه 5، 6 ماهه از وزارت بركنار ساخت (راوندی، همانجا)، ولی عزل وی برخلاف سنت سلجوقيان با شكنجه و آزار و قتل توأم نگرديد (بنداری، 259)، و سلطان همواره جانب وی نگه می داشت، چنانكه پس از قتل امير عباس در بغداد، از غارتِ خانۀ تاج‌الدين جلوگيری كرد و تا هنگام حضور او در دربار از انتخاب جانشين برای او خودداری نمود (258، 259). سلطان، تاج‌الدين را به فارس بازگرداند تا با يادآوری سرنوشت اميرعباس و عبدالرحمن، اتابك بوزابه، مخدوم سابق خود را از حمله به سلطان سلجوقی باز دارد (همو، 259؛ راوندی، همانجا؛ ظهيرالدين نيشابوری، 63). 
ابن دارست بار ديگر در دورۀ سلطان ملكشاه محمد بن محمود، هنگام اقامت وی در ساوه در 549 ق/ 1154 م به وزارت فراخوانده شد كه ظاهراً به سبب تأخير در رسيدن به دربار اين امير به انجام نرسيد (بنداری، 294؛ قمی، 171). او در اين هنگام 80 سال داشته است (قمی، همانجا). جنيد شيرازی به وزارت او به روزگار حكومت اتابك سنقر بن مودود (543- 558 ق) اولين پادشاه از سلغريان فارس نيز اشاره می‌كند (صص 256-257 و حاشيۀ مصحح). 
تاج‌الدين در دوران كوتاه وزارت خود به آبادانی و رونق مراكز علمی و دينی توجه نشان داد، چنانكه هنگام ورود به بغداد فرمان داد تا مدرسۀ تاجيّه را كه دايی تاج الملك ابوالغنائم بن دارست وزير بنام ملكشاه سلجوقی ساخته بود، از نو بسازند. و خانۀ خود را مركز بحث و گفت‌وگوی پيشوايان دينی قرار داد (بنداری، 256). مدرسۀ تاجی با موقوفات بسيار، رباطی به نام رباط تاج‌الدين وزير و مناره‌ای معروف به منارۀ تاجی همه در شيراز از آثار اوست (زركوب شيرازی، 70). 
برخی او را به كاردانی و كياست ستوده‌اند (همو، 69؛ بنداری، 256) و جمعی او را مردی سفيه و بی‌تدبير (عقيلی، 2/ 25؛ خواندمير، 214) و «نيم مرده پيری «با» زعارتی به افراط در طبع» خوانده‌اند كه شايستۀ مقام وزارت نبود و وظايف او را پرده‌دار وی، شرف‌الدين نوشروان و نايب او، مخلص‌الدين ساوی انجام می‌دادند (قمی، 143، 144)، اما از گفته‌های هر دو گروه چنين برمی‌آيد كه منش سياسی او چه به انگيزۀ خيرخواهی و دوری از رنجاندن ديگران و بيم از عاقبت كار وزيران سلجوقی (بنداری، 255)، چه به سبب عدم كفايت و سالخوردگی، همراه با نوعی انفعال و بی‌تحرّكی در عرصۀ پرتشنج آن روزگار بوده است. 

مآخذ

ابن اثير، الكامل؛ بنداری اصفهانی، فتح بن علی، تاريخ سلسلۀ سلجوقی، ترجمۀ محمدحسين جليلی، تهران، 1356 ش؛ جنيد شيرازی، ابوالقاسم، شدالازار، به كوشش محمد قزوينی و عباس اقبال، تهران، 1328 ش؛ حسينی، علی بن ناصر، اخبارالدولة السلجوقية، به كوشش محمد اقبال، لاهور، 1933 م؛ خواندمير، غياث‌الدين، دستور الوزراء، به كوشش سعيد نفيسی، تهران، 1317 ش؛ راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور، به كوشش محمد اقبال، ليدن، 1921 م؛ زركوب شيرازی، احمد بن ابی الخیر، شيرازنامه، به كوشش اسماعيل واعظ جوادی، تهران، 1350 ش؛ ظهيرالدين نيشابوری، سلجوقنامه، تهران، 1332 ش؛ عقيلی، حاجی بن نظام، آثار الوزراء، به كوشش ميرجلال‌الدين حسينی ارموی، تهران، 1337 ش؛ قمی، نجم‌الدين، تاريخ الوزراء، به كوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، 1363 ش. 

افسانه منفرد