ابن داوود حلی

اِبْنِ داوودِ حِلّی، ابومحمد حسن بن علی، ملقب به تقی‌الدین (647- بعد از 707 ق/ 1249- بعد از 1307 م)، رجالی، فقیه و ادیب امامی. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست. همین قدر می‌دانیم كه وی نزد دانشمندان بنام حله در آن روزگار، چون محقق حلی و جمال‌الدین احمد بن طاووس دانش آموخت (ابن داوود، الرجال، 45، 83). ابن داوود (7- 8) از ابن جهیم اسدی (ه‍ م ) نیز روایت كرده و امینی (6/ 6-7) بدون ذكر مستند خود، نجیب‌الدین یحیی بن سعید حلی، خواجه نصیر طوسی و پدر علامه حلی، یوسف بن علی را نیز از مشایخ او دانسته است. ابن داوود همدرس غیاث‌الدین عبدالكریم بن احمد بن طاووس بوده (ابن داوود، همان، 227) و از وی روایت نیز كرده است (مجلسی، 106/ 12-13). ابن داوود (همانجا) به قرینۀ اینكه ابن طاووس را «بغدادی التحصیل» خوانده و از طرف دیگر گفته كه تا هنگام مرگ قرین او بوده، احتمالاً مدتی نیز در بغداد اقامت داشته است. همچنین براساس بیتی از ارجوزۀ عقد الجواهر، او در ذیقعده 700/ ژوئیه 1301 در كاظمین بوده است. نیز در ارجوزۀ المنهج القویم، از نعمت مجاورت و زندگی در نجف یاد كرده است (نک‍ : ابن داوود، سه ارجوزه، 149، 256). از راویان او، رضی‌الدین علی بن احمد مزیدی، زین‌الدین علی بن طراد مطار آبادی و تاج‌الدین محمد بن قاصم بن مُعَیه در منابع یاد شده‌اند (شهید اول، 77؛ حر عاملی، 2/ 71؛ مجلسی، 104/ 196، 105/ 153، به نقل از اجازات شهیدین). ابن داوود شهرت خود را مرهون كتاب الرجال است. البته آثاری نیز در فقه داشته و قدرت ادبی او نیز مورد ستـایش جمعی از بزرگـان قـرار گرفتـه اسـت (نک‍ : مجلسی، همانجاها؛ افندی، 1/ 254). در كتاب الرجال، همان گونه كه او خود در مقدمۀ آن (صص 3-4) متذكر شده، نخستین بار شیوه‌ای دنبال شده كه در آثار رجالی شیعی متقدم نظیر ندارد و آن رعایت ترتیب حروف تهجی در ذكر نامهای رجال و پدر و جد ایشان است. علاوه بر این چون مؤلف به قصد انتخاب و جمع مطالب كتب رجالی متقدم، مانند آثار كشی، طوسی، نجاشی، ابن غضائری و دیگران، كتاب را تألیف كرده، به منظور اختصار برای هر یك از منابع رجالی و نیز هر یك از معصومین (ع) رمزی وضع كرده است. ابن داوود در این كتاب جز موارد اندكی از متأخرین پس از شیخ طوسی سخن نگفته است. شیوۀ او در رموز قراردادی، سرمشق دیگران در نوشتن آثار رجالی متأخر بوده است. بعضی از علمای شیعه چون پدر شیخ بهایی، رجال ابن داوود را بی‌نیاز كننده از دیگر كتب رجال دانسته و برخی چون مولی عبدالله شوشتری به دلیل اشتباهات در نقل از متقدمین، آن را غیرقابل اعتماد دانسته‌اند. عده‌ای نیز راه میانه در پیش گرفته، آن را در ردیف سایر كتب رجالی قرار داده‌اند (نوری، 3/ 442). این اثر به گفتۀ خود ابن داوود ( الرجال، 46) تا حد زیادی مرهون اشارات استادش احمد بن طاووس است كه بر اهمیت آن می‌افزاید. البته شهرت عالم معاصر وی، علامه حلی و كتابش، خلاصة الاقوال، تا حدودی كتاب رجال او را تحت الشعاع قرار داده و این خود باعث عدم اقبال به كتاب وی گشته است. شاید وقوع پاره‌ای تصحیفات در كتاب وی و در نتیجه نسبت عدم ضبط به او، ناشی از عدم دقت ناسخان بوده باشد (برای توضیح بیشتر در مورد این تصحیفات، نک‍ : كلباسی، 92، 94؛ بحرالعلوم، 18؛ شوشتری، 1/ 63). 

آثـار

الف ـ چاپی

1. الرجال: این كتاب یك بار در 1383 ق به كوشش سیدجلال‌الدین محدث در تهران و بار دیگر در 1392 ق به كوشش محمد صادق بحرالعلوم در نجف به چاپ رسیده است؛ 2-4. «ارجوزة فی الكلام»، «عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر» و «المنهج القویم فی تسلیم التقدیم» كه در یك مجلد تحت عنوان سه ارجوزه (نک‍ : مآخذ همین مقاله) به چاپ رسیده است. «ارجوزة فی الكلام» (صص 51-101) منظومه‌ای است زیبا و بلند در 145 بیت كه ناتمام می‌نماید و با الفاظی موجز از اعتقادات كلامی شیعه سخن می‌گوید. در سه ارجوزه (صص 103-105) 33 بیت از سراینده‌ای مجهول به چاپ رسیده كه در همان مجموعۀ خطی كه ارجوزة فی الكلام در آن یافت شده، موجود بوده و احتمال دارد قسمتی از بخش نهایی ارجوزة فی الكلام باشد؛ عقد الجواهر فی الاشباه و النظائر (صص 183-256) ارجوزه‌ای است فقهی كه ابن داوود در شرح حال خود ( الرجال، 112)، با این نام از آن یاد كرده، ولی در نسخۀ چاپی عنوان جواهر الكلام فی الاشباه و النظائر بدان داده شده است. ارجوزه با 1309 بیت در 10 ذیقعدۀ 700 ق/ 17 ژوئیۀ 1301 م در شهر كاظمین سروده شده است. گفتنی است كه ابن داوود در این ارجوزه (ص 256) وعدۀ شرح آن را داده و شاید به این وعده عمل هم كرده باشد. به هر حال افندی (1/ 257) در ایروان كتابی با عنوان عقد الجواهر منتسب به این داوود و به خط كفعمی دیده كه منظوم نبوده است؛ المنهج القویم فی تسلیم التقدیم (صص 149-173) ارجوزه‌ای است با 201 بیت، مشتمل بر داستانی از مباحثه‌ای خیالی یا حقیقی پیرامون شایسته‌ترین فرد برای احراز مقام خلافت پس از پیامبر (ص) كه در مجلسی از علمای مذاهب مختلف در شهر بغداد انجام گرفته است. 

ب ـ خطی

1. التحفة السعدیة كه نسخۀ آن در كتابخانۀ موزۀ بغداد موجود است (نک‍ : نقشبندی، 1/ 232)؛ 2. تحصیل المنافع در فقه كه به گفتۀ افندی (همانجا) شاید شرح شرائع یا شرح المختصر النافع محقق حلی باشد. از این كتاب نسخه‌ای در كتابخانۀ روضاتی در اصفهان موجود است (جامعه، 3(1)/ 16)؛ 3. الجوهرة فی نظم التبصرة، در فقه كه دو نسخه از آن در كتابخانۀ آیت‌الله مرعشی (شم‍ 1/ 5090، 5613) موجود است (مرعشی، 13/ 285، 15/ 15)؛ 4. المقتصر من المختصر كه نسخۀ آن در كتابخانۀ مجلس یافت می‌شود (نک‍ : مدرسی، 109). لازم به ذكر است كه ابن داوود در شرح حال خود ( الرجال، 112-113) علاوه بر آنچه یاد شده، از تعدادی آثار دیگر در فقه و عقاید و نحو و عروض و منطق یاد كرده كه برخی از آنها منظوم است. همچنین به گفتۀ افندی (1/ 253-254)، سید حسین مجتهد عاملی رساله‌ای مشتمل بر روایاتی از ائمه (ع) به ابن داوود نسبت داده و از آن در كتابش، دفع المناواة عن التفصیل و المساواة نقل كرده است. 

مآخذ

ابن داوود حلی، حسن بن علی، كتاب الرجال، به كوشش جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، 1342 ش؛ همو، سه ارجوزه، به كوشش حسین درگاهی و حسن طارمی، تهران، 1367 ش؛ افندی، ریاض العلماء، به كوشش احمد حسینی، قم، 1401 ق؛ امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، 1387 ق؛ بحرالعلوم، محمد صادق، مقدمه بر كتاب الرجال ابن داوود حلی، نجف، 1392 ق/ 1972 م؛ جامعه، خطی؛ حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، به كوشش احمد حسین، بغداد، 1385 ق؛ شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، 1410 ق؛ شهید اول، محمد بن مکی، الاربعون حدیثاً، قم، 1407 ق؛ كلباسی، ابوالهدی، سماء المقال فی تحقیق علم الرجال، به كوشش محمد علی روضاتی، قم، 1372 ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ مرعشی، خطی؛ مدرسی طباطبایی، حسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ترجمۀ محمد آصف فكرت، مشهد، 1368 ش؛ نقشبندی، اسامه ناصر و عامر احمد قشطینی، المخطوطات الفقهیة، بغداد، 1975 م؛ نوری، میرزا حسین، مستدرك الوسائل، تهران، 1321 ق. 

محمدهای مؤذن جامی