ابن خمار

اِبْنِ خَمّار، ابوالخير حسن بن سوار بن بابا بن بهرام يا بهنام (ز 331 ق/ 942 م)، پزشك، متكلم، فيلسوف و مترجم مسيحی ايرانی نژاد كه سپس به اسلام گرويد. 
از نام و لقب غيراسلامی او هيچ خبری در دست نداريم (قس: شهرزوری، 2/ 9، كه الخير را ترجمۀ بهنام می‌داند، كه با حسن نيز مناسب است). با آنكه در روزگار وی، پزشكان نسطوری با نامهای ويژۀ خويش از شهرت و اعتباری برخوردار بودند (قس: جاحظ، 102)، نام و كنيۀ وی يعنی ابوالخير حسن، كمی شگفت می‌نمايد. شايع‌ترين وجهی كه در تسميۀ وی به ابن‌خمّار گفته‌اند، اين است كه چون محمود غزنوی منطقه‌ای به نام خمار (با تخفيف ميم) به وی بخشيده بود، به ابن خمار موسوم گشت (شهرزوری، 2/ 11؛ قس: بدوی، التراث اليونانی، 87، كه حدس زده چون احتمالاً پدرش خمرفروش بود، از اين روی به ابن خمار موسوم گشته است)، ليكن اين نظر ظاهراً درست نمی‌تواند باشد، زيرا كهن‌ترين منبع ما كه دربارۀ او سخن رانده، الفهرست ابن نديم (تأليف شده در 375 ق/ 985 م) است كه از او به نام ابن خمار ياد كرده و آشكار است كه وی در آن روزگار هنوز به خدمت محمود نپيوسته بوده است. 
ابن‌خمار در بغداد زاده شد و همانجا رشد كرد و نزد استادانی چون يحيی بن عدی (د 364 ق/ 974 م) به آموختن فلسفه و منطق پرداخت (ابن ابی اصيبعه، 2/ 362)، اما دانسته نيست كه نزد چه كسی پزشكی آموخته است. گرچه احتمال دارد استاد وی در اين فن، ابوالحسن ثابت بن سنان باشد كه بيهقی (ص 16) ابن خمار را از جملۀ دوستان وی دانسته است. او در بغداد با دانشمندانی چون ابوعلی بن سمح منطقی، ابن‌زرعه، ابوسليمان منطقی سجستانی، ابن نديم و ابوالقاسم عيسی بن علی بن جراح معاصر بوده و با تنی چند از آنان دوستی داشته است (ابوحيان، الامتاع، 1/ 32-35؛ ابن نديم، 305). ابن خمار آرای ابوسليمان منطقی در باب اشكال عناصر (= صور الاسطقسات) را مردود شمرده است (ابن ابی اصيبعه، 2/ 364) و شايد همين معارضه با ابوسليمان كه سخت مورد احترام ابوحيان بود، سبب شد كه وی به رغم ستايشهايش از ابن‌خمار، بر او خرده گيرد ( الامتاع، 1/ 33، 34). گذشته از اين، دانشمندان و پزشكانی چون ابوالفرج علی ابن حسين بن هندو (د 410 يا 420 ق) و ابوالفرج عبدالله بن طيب (د 435 ق/ 1043 م) در بغداد (بيهقی، 93؛ ابن ابی اصيبعه، 2/ 363؛ ياقوت، 13/ 137) و نيز شايد ابوعلی مسكويه از جملۀ شاگردان ابن خمار بوده‌اند (بدوی، مقدمه بر الحكمة، 15). به هر حال از تاريخ مهاجرت ابن خمار از بغداد اطلاعی در دست نيست. اگر از رساله‌ای كه ابن خمار به ابوسعد وزير اهدا كرد (بيهقی، 18؛ شهرزوری، 2/ 11)، بتوان حدس زد كه وی در روزگار مجدالدولۀ ديلمی و ابوسعيد محمد بن اسماعيل همدانی (وزير در 392 ق/ 1002 م) در ری بوده است (EI2)، احتمال می‌رود كه از همانجا به دعوت ابوالعباس مأمون بن مأمون خوارزمشاه (حك‍ 399-407 ق/ 1009-1017 م) به خوارزم رفته باشد (بيهقی، 16). اگر چه به گفتۀ نظامی عروضی (ص 118)، ابوالخير خمار و ابن‌سينا و ابوسهل مسيحی و ابوريحان بيرونی در دربار مأمون خوارزمشاه می‌زيستند و «با يكديگر انسی در محاورت و عيشی در مكاتبت می‌كردند»، ولی صحت اين معنی به تحقيق نپيوسته است، خاصه كه گفته‌اند ابن سينا در يكی از رسايل خود به صراحت از آرزوی ديدار ابن خمار سخن گفته است (شهرزوری، 2/ 11). همچنين به گفتۀ نظامی عروضی (ص 119) محمود غزنوی از خوارزمشاه خواست كه آن دانشمندان را به دربار وی فرستد و ابن خمار از جمله كسانی بود كه اين دعوت را پذيرفت، اما شهرزوری (2/ 10) با آنكه دربارۀ سن ابن خمار دچار اشتباه شده، بر آن است كه وی در خوارزم بود تا محمود غزنوی در 407 ق آنجا را تصرف كرد و دانشمندان آن ديار از جمله ابن خمار را به غزنه برد. 
ابن خمار ساليان دراز نزد سلطان محمود ماند و در دربار او حشمت و شوكتی فراوان يافت، اما هرگز به خواهش او مبنی بر گرويدن به اسلام گردن ننهاد، تا آنكه وقتی به سببی در خواب پيامبر اكرم را ديد كه او را به اسلام دعوت می‌كند و او اسلام را پذيرفت و از آن زمان كه در دوران سالخوردگی بود به آموختن فقه و حفظ قرآن پرداخت (همانجا). از تاريخ درگذشت ابن خمار آگاهی در دست نيست، گفته‌اند كه وی روزی برای رفتن به حضور سلطان و معالجۀ وی سوار بر اسب شد، اما به زمين خورد و در اثر آسيبی كه ديد، جان سپرد (همو، 2/ 11). گرچه گفته‌اند اين حادثه به سبب رميدن اسب رخ داد، ولی شايد بتوان ارتباطی ميان آن و بيماری صرع ابن خمار كه ماهی يك يا دو بار بر او عارض می‌شد (ابوحيان، الامتاع، 1/ 34)، برقرار كرد. به هر حال از اينجا می‌توان دانست كه مرگ ابن خمار قبل از وفات سلطان محمود (421 ق/ 1030 م) بوده است ( دانشنامه). وی را در حسن سلوك و اخلاق ستوده و گفته‌اند كه با ضعيفان در نهايت تواضع رفتار می‌كرد و پياده به عيادت زاهدان و عابدان می‌رفت و آن را كفّارۀ حضورش در نزد جباران و فاسقان می‌دانست. با اينهمه در برابر زورمندان فروتنی نمی‌كرد و با شكوه و حشمت فراوان نزد آنان می‌رفت و در غايت تكبر رفتار می‌كرد (ابن ابی اصيبعه، 2/ 363). 
ابن‌خمار در پزشكی شهرت بسياری داشت، چنانكه به او بقراط دوم (شهرزوری، 2/ 11)، و «ثالث بقراط و جالينوس» (نظامی عروضی، 118) لقب داده بودند و گفته‌اند كه سلطان محمود او را بسيار می‌ستود و به روايت ابن‌ابی‌اصيبعه (2/ 363؛ شهرزوری، 2/ 9، كه به جای كلمۀ «قبّل»، كلمۀ «قيل» خوانده و چاپ شده است كه بنابر آن، عبارت بی‌معنی خواهد بود) محمود در برابر او زمين را بوسه داد. شايد مراد عبيدالله بن جبرائيل از ابوالخير جراح كه در بيمارستان عضدی بغداد به كار مشغول بوده، همين ابوالخير ابن خمار بوده باشد (عيسی بك، 188). وی در فلسفه نيز از استادان روزگار خود به شمار می‌رفت و با ابوسليمان منطقی در مسائل فلسفه بحثها و مذاكراتی داشت (ابوحيان، الامتاع، 2/ 83). ابن نديم كه ابن خمار را نزد ابوالقاسم عيسی بن علی ديده و از او پرسشهايی دربارۀ نخستين كسانی كه به فلسفه پرداختند، نموده است، از ابن خمار به عنوان فيلسوفی برجسته ياد می‌كند (ص 305). ابوحيان نيز برخی از آراء فلسفی او را نقل كرده است ( المقابسات، 174-176). 
ابن‌خمار همچنين در ترجمۀ آثار سريانی به عربی دستی قوی داشت و ابن ابی اصيبعه (2/ 362) برخی از آنها را به خط خود وی ديده است، اما نكتۀ قابل توجه دقتی است كه وی در تطبيق ترجمه‌های كهن‌تر با متون سريانی از خود نشان داده است. مثلاً ترجمه‌های متعدد كتاب سوفسطيقا، و از جمله ترجمه و تفسير استاد خود يحيی بن عدی را با يكديگر و متن سريانی آن مقابله كرده و موارد اختلاف را متذكر شده است. از سخنان او در مقدمۀ همين كتاب برمی‌آيد كه وی در ترجمه دارای روشی علمی و دقيق بوده و بر اين بود كه مترجم بايد آنچه را كه ترجمه می‌كند، چنان نيكو دريابد كه تصور او از معنی درست مانند تصوير نويسندۀ اصلی باشد و برای درك اين مقصود بايد به هر دو زبان تسلط داشته باشد (فاخوری، 2/ 338، 339). 

آثار

برخی آثار ابن خمار از تأليف و ترجمه و تفسير عبارتند از: 

الف ـ پزشكی و علوم طبيعی

الحوامل فی الطب؛ ديابطا (ابن نديم، 323)؛ امتحان الاطباء، كه آن را به نام مأمون خوارزمشاه نوشته (ابن ابی اصيبعه، 2/ 363) و ابن‌بطلان از آن در كتاب خود استفاده كرده است (ص 69)؛ الآثار المختلفة ( المخيّلة؟) فی الجوّ الحادثة عن البخار، ترجمه از سريانی (ابن نديم، همانجا؛ قفطی، 114)؛ خلق الانسان و تركيب اعضائه؛ المرض المعروف بالكاهنی (صرع)؛ تدبير المشايخ، كه حنين بن اسحاق آن را به سريانی فراهم آورد و ابن‌خمار آن را ترجمه كرد و چيزهايی بر آن افزود (ابن ابی اصيبعه، 2/ 363، 364)؛ الآثار العلوية، ترجمه از سريانی (ابن‌نديم، همانجا) و ترجمۀ كتابی از اطيوس آمدی دربارۀ معادن كه ابوريحان از آن در كتاب الجماهر خود استفاده كرده است (ص 100). ابوريحان در كتاب صيدنه (صص 25، 212) نيز چند بار از ابن خمار نقل قول كرده است. 

ب ـ منطق، فلسفه، كلام و اخلاق

كتاب الهيولی؛ تفسير ايساغوجی مفصل؛ تفسير ايساغوجی مختصر؛ الوفاق بين رأی الفلاسفة و النصاری در سه مقاله؛ كتاب اللينس (اللبس) فی الكتب الاربعة فی المنطق؛ مسائل ثاو فرسطس، ترجمه از سريانی (ابن نديم، همانجا)؛ الافصاح عن رأی القدماء فی الباری تعالی و فی الشرايع و مورديها؛ تبين فساد ما ذهب اليه ابوسليمان محمد بن طاهر فی صور الاسطقسات؛ تصفح ماجری بين ابی زكريا يحيی بن عدی و بين ابی اسحاق ابراهيم بن بكوس فی صورة النار (ابن ابی اصيبعه، 2/ 363-364)؛ مقالة فی القيامة (شهرزوری، 2/ 11)؛ ترجمۀ مقالة فی الاخلاق به عربی (ابن نديم، همانجا)؛ ترجمه و تصحيح قاطيغورياس (ابن ابی اصيبعه، 2/ 364) از روی نسخۀ يحيی بن عدی كه آن نيز با نسخۀ اسحاق بن حنين مقابله شده بود، نيز تطبيق آن با ترجمه‌های ديگر، همراه با تعليقاتی از خود ابن‌خمار. اين كتاب يك بار در لايپزيگ (1864 م) توسط زِنْكر، و بار ديگر در قاهره (1948 م) در مجموعۀ منطق ارسطو به چاپ رسيده است (بدوی، مقدمه بر منطق، 11؛ صفا، 341)؛ السماء و العالم، ترجمه به عربی (همو، 96)؛ الصديق و الصداقة؛ سيرة الفيلسوف (ابن نديم، همانجا)؛ السعادة (ابن ابی اصيبعه، همانجا)؛ حواشی و تعليقات بر ترجمۀ ابوعثمان دمشقی از ايساغوجی فرفوريوس (صفا، 352). شرح ابن خمار بر مقولات ارسطو توسط خليل الجُرّ در مقولات ارسطو در تحريرهـای سريـانی ـ عربی در 1948 م در بيروت چاپ شده و نيز رساله‌ای با عنوان «مقالة فی ان دليل يحيی علی حدث العالم اولی بالقبول من دليل المتكلمين اصلاً» توسط عبدالرحمن بدوی در الافلاطونية المحدثة عند العرب در قاهره (1955 م) به چاپ رسيده است (EI2). 

مآخذ

ابن ابی اصيبعه، احمد بن قاسم، عيون الانباء، بيروت، 1376 ق/ 1957 م؛ ابن بطلان، مختار بن حسن، خمس رسائل لابن بطلان البغدادی و لابن رضوان المصری، به كوشش يوسف شاخت و ماكس مايرهوف، قاهره، الجامعة المصرية؛ ابن‌نديم، الفهرست؛ ابوحيان توحيدی، علی بن محمد، الامتاع و المؤانسة، به كوشش احمد امين و احمد الزين، قاهره، 1939 م؛ همو، المقابسات، به كوشش محمد توفيق حسين، بغداد، 1970 م؛ ابوريحان بيرونی، محمد بن احمد، الجماهر فی معرفة الجواهر، حيدرآباد دكن، 1355 ق/ 1936 م؛ همو، كتاب الصيدنة، به كوشش محمد سعيدورانا احسان الهی، كراچی، 1973 م؛ بدوی، عبدالرحمن، التراث اليونانی، بيروت، 1980 م؛ همو، مقدمه بر منطق ارسطو، بيروت، 1980 م؛ همو، مقدمه بر الحكمة الخالدة ابوعلی مسكويه، تهران، 1358 ش؛ بيهقی، علی بن زید، تاريخ حكماء الاسلام، به كوشش محمد كردعلی، دمشق، 1365 ق/ 1946 م؛ جاحظ، عمرو بن بحر، البخلاء، به كوشش طه الحاجری، قاهره، دارالمعارف؛ دانشنامه؛ شهرزوری، محمد بن محمود، نزهة الارواح، به كوشش خورشيد احمد، حيدرآباد دكن، 1396 ق/ 1976 م؛ صفا، ذبيح‌الله، تاريخ علوم عقلی، تهران، 1356 ش؛ عيسی‌بك، احمد، تاريخ البيمارستانات فی الاسلام، دمشق، 1357 ق/ 1938 م؛ فاخوری، حنّا و جليل الجّر، تاريخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمۀ عبدالمحمد آيتی، تهران، 1358 ش؛ قفطی، علی بن یوسف، اخبار العلماء، به كوشش محمد امين، قاهره، 1326 ق/ 1908 م؛ نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به كوشش محمد معين، تهران، 1333 ش؛ ياقوت، ادبا؛ نيز: 

EI2.
جعفر سجادی