ابن خیره

اِبْنِ خِيَره، ابوالقاسم محمد بن ابراهيم مواعينی (د 564 ق/ 1169 م)، شاعر، اديب و كاتب دورۀ موحدی. او را به سبب حرفۀ پدرش مواعينی (فروشندۀ ابزارخانه) يا ابن المواعينی خوانده‌اند (ابن‌ابار، 2/ 515؛ مراكشی، 6/ 91). اما صفدی (1/ 351) ابن مراعينی، و حاجی خليفه (1/ 939) ابن مداعينی نوشته‌اند كه احتمالاً تصحيف كلمۀ مواعينی است. ابن‌حبيش نيز او را عبدالرحمن خوانده كه ابن ابار (همانجا) آن را خطا دانسته است. اطلاعات ما دربارۀ زندگی وی اندك، و محدود به گزارش مختصری است كه ابن ابار و مراكشی (همانجاها) داده‌اند و منابع ديگر تنها با اضافه كردن ابياتی از اشعار او همان اطلاعات را تكرار كرده‌اند. سال تولد او مشخص نيست، اما در قرطبه زاده شد و در اشبيليه سكنی گزيد و در آنجا نزد استادان بنامی چون شُريح و يونس بن مغيث، ابوعبدالله حفيد مكی، ابن ابی خصال، احمد بن محمد بن بقی، ابن العربی و ابوبكر بن عبدالعزيز به شاگردی پرداخت و مدتی دراز را در ملازمت اين استادان سپری كرد تا اينكه خود به مرحلۀ استادی رسيد (ابن ابار، مراكشی، همانجاها). 
مخلوف (ص 151) وی را در شمار فقهای طبقۀ دوازدهم مذهب مالكی قرار داده است. ابن خيره دارای خطی خوش بود و در آغاز به شيوۀ استادِ خويش ابوبكر بن خير می‌نوشت، اما پس از چندی از روش استاد عدول كرد و شيوۀ زيباتری را پايه نهاد (مراكشی، همانجا؛ ابن‌خطيب، 2/ 338). برخی او را از كاتبان دورۀ مرابطون دانسته‌اند (پالنسيا، 165) كه محل ترديد است. او به دعوت ابوسعيد بن عبدالمؤمن والی غرناطه به غرناطه رفت و حدود دو سال در خدمت او به سر برد (ابن خطيب، همانجا). پس از آن برای عهده‌دار شدن كتابت ابوحفص عمر بن عبدالمؤمن فرمانروای اشبيليه بدانجا روی آورد و به سبب قرابتی كه ميان اين دو به وجود آمد، صاحب مقامی شد و ثروت فراوانی گرد آورد (مراكشی، ابن خطيب، همانجاها)؛ سپس به مراكش سفر كرد و سرانجام در همانجا درگذشت (مراكشی، همانجا). 
چند قطعه از اشعار او (مجموعاً 17 بيت) را ابن سعيد (1/ 242)، صفدی (همانجا) و مقری (3/ 326) به نقل از سمط الجمان ابن امام ذكر كرده‌اند كه يكی از آنها در مدح ابوحفص بن عبدالمؤمن و ديگری در مدح زبير بن عمر است. پالنسيا (همانجا) او را در شمار زجل سرايان قرطبه دانسته است. ابن‌سعيد (همانجا) قطعه‌ای از نثر مسجّع او را نيز آورده است. 
مهم‌ترين اثر ابن خيره كه ابن خطيب (همانجا) آن را بی‌نظير خوانده، كتابی است با عنوان ريحان الالباب و ريعان الشّباب فی مراتب الآداب. اين كتاب كه مجموعه‌ای در فنون مختلف ادب است، در 7 «مرتبه » (كه هر مرتبه خود به منزلۀ كتابی است) تأليف و هر مرتبه آن نيز به چندين باب و فصل در زمينه‌های گوناگون شعر و ادب تقسيم شده است (عباس، تاريخ النقد، 513). صفدی (همانجا) ضمن ستايش از اين كتاب گفته است كه آن را در دو مجلد بزرگ در اختيار داشته است. ابن خيره در مرتبۀ چهارم اين كتاب كه به فصاحت و بلاغت اختصاص دارد و در آن تأثير پذيرفتن بسيار او از مؤلفان شرقی چون جاحظ در البيان و التبيين و نيز ابن معتز آشكار است، به نقد و بررسی جنبه‌های گوناگون بيان ادبی و شرح آرای خود پرداخته و شرايط فصاحت و بلاغت را به تفصيل ذكر كرده است. او كلام را چون فنون ديگر شامل پنج ركن يعنی: موضوع، صانع، صورت، آلت و غرض دانسته و پس از آن به بحثهايی چون عيوب كلام و اقسام شعر پرداخته است. وی همچنين در پيروی از قاعدۀ «اطيب الشّعرا كذبه» ترديد روا داشته و عبارت «در اكثر موارد» را بدان افزوده است. در همين مبحث به تفاوت ميان شعر و خطابه نيز پرداخته و رعايت اختصار در كلام و نيز مطابقت با واقع را از شرايط خطابه دانسته است. ابن خيره تفاوت ميان شاعران را (از لحاظ سهولت و پيچيدگی شعرشان) امری طبيعی دانسته، اما از اينكه شعر شاعری واحد، گاه آسان و گاه پيچيده و غامض باشد اظهار شگفتی كرده است. وی شعر ابونواس و ابن رومی (ه‍ م م) را برتر از ديگر شاعران می‌دانسته است (عباس، همان، 513-521). از اين كتاب چندين نسخه موجود است: دانشگاه ليدن (ورهووه، VII/ 282)، موزۀ بريتانيا (اليس، II/ 191)، كتابخانۀ انجمن سلطنتی تاريخ مادريد (پالنسيا، 178) و نيز يك جزء آن در كتابخانۀ فاتح استانبول به شمارۀ 3909 (عباس، حاشيۀ نفح الطيب، 3/ 426) نگهداری می‌شود. 
بخشی از اين كتاب كه به تاريخ بنی عباد اختصاص دارد، توسط دوزی در جلد دوم «تاريخ عباديان» كه در 1846 م به چاپ رسيده، آمده است. نيز گزيده‌هايی از آن با ترجمۀ فرانسوی توسط سانگينتی (1853 م) در «مجلۀ آسياسی»، سری پنجم، جلد اول، منتشر گرديده است (نک‍ : اليس، همانجا). نوشته‌های ديگری نيز به او منسوب است كه اكنون اثری از آنها در دست نيست، مانند الوشاح المُفَصّل و كتاب الامثال (ابن ابار، همانجا). مراكشی (همانجا) گفته است كه او كتاب ديگری نيز در ادب نوشته بوده كه در آن از شيوۀ عمر بن عبدالبر در بهجة المجالس پيروی كرده است. 

مآخذ

ابن ابار، محمد بن عبدالله، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش عزت عطار حسينی، قاهره، 1375 ق/ 1956 م؛ ابن خطيب، محمد بن عبدالله، الاحاطة، به كوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، 1394 ق/ 1974 م؛ ابن سعيد، علی بن موسی، المغرب، به كوشش شوقی ضيف، قاهره، 1955 م؛ پالنسيا، آنخل گونزالس، تاريخ الفكر الاندلسی، ترجمۀ حسين مؤنس، قاهره، 1955 م؛ حاجی خليفه، كشف؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش هلموت ريتر، بيروت، 1381 ق/ 1962 م؛ عباس، احسان، تاريخ النقد الادبی عندالعرب، بيروت، 1406 ق/ 1986 م؛ همو، حاشيه بر نفح الطيب (نک‍ : مقری در همين مآخذ)؛ مخلوف، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت، 1350 ق؛ مراكشی، محمد بن محمد، الذيل و التكملة، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1973 م؛ مقری، احمد بن محمد، نفح الطيب، به كوشش احسان عباس، بيروت، 1388 ق/ 1968 م؛ نيز: 

Ellis, A. G., Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London, 1967; Voorthoeve, p., Handlist of Arabic Manuscripts, Leiden, 1980. 
مريم صادقی