ابن خمیس، ابوعبدالله تاج الاسلام

اِبْنِ خَميس، ابوعبدالله تاج الاسلام مجدالدين حسين بن نصر كعبی جُهَنی موصلی (466-552 ق/ 1074-1157 م)، فقيه شافعی. جهنی منسوب به جُهَينه (روستايی بزرگ در نواحی موصل: ياقوت، 2/ 168) و كعبی منسوب به قبيلۀ بنی كعب است (ابن خلكان، 2/ 140). ابن خميس در موصل زاده شد (سبكی، 4/ 217) و در آن شهر از ابونصر ابن وَدْعان حديث شنيد، سپس به بغداد رفت و در آنجا از قاضی ابوبكر شامی، ابوالفوارس بن طِراز (يا طِراد) زينبی، ابن طلحۀ نَعالی، ابوعبدالله حميدی و ... استماع حديث كرد و از ابوحامد غزالی فقه آموخت (ياقوت، 2/ 168؛ ابن خلكان، 2/ 139؛ ذهبی، سير، 20/ 292). ابن‌خميس مدتی قاضی رَحبۀ مالك بن طوق بود، سپس به زادگاه خود موصل بازگشت و به تأليف مشغول شد (ياقوت، همانجا). پس از 540 ق بار ديگر به بغداد رفت و به روايت حديث پرداخت (ذهبی، سير، همانجا). از ابن خميس، سليمان و علی فرزندان محمد موصلی (همانجا)، ابوالقاسم عبدالملك بن زيد دَوْلَعی (ياقوت، 2/ 624)، ابن حاجب صوفی، مشرَفْ بن مؤيّد همدانی و ابن مُحِبّ محمد بن محمد نيشابوری استماع حديث كرده‌اند (ابن صابونی، 6، 7، 291). از شاگردان ابن خميس در فقه، ابواسحاق ابراهيم بن نصر موصلی قاضی سلاميّه، شرف‌الدين ابن‌ابی‌عصرون و رضی‌الدين ابوالفضل يونس بن محمد اربلی را نام برده‌اند (ابن خلكان، 1/ 37، 3/ 53، 5/ 254، 255؛ ذهبی، العبر، 4/ 238). وی سرانجام در زادگاه خود درگذشت (ياقوت، 2/ 168). 

آثار

1. تحريم الغيبة و ما فيها من العقوبات، نسخه‌ای از آن در دمشق موجود است (جامعه، 5(5)/ 219)؛ 2. مناقب الابرار و محاسن الاخيار، كتابی است در احوال بزرگان صوفيه. نسخه‌های آن در كتابخانه‌های مختلف از جمله برلين ( آلوارت، شم‍ ‍9980)، ظاهريه (ظاهريه، 2/ 744)، خديويه (خديويه، 7(2)/ 672)، صوفيه (صوفيا، 123)، گارت (حتّی ،شم‍ 674) و لايپزيک موجود است (نک‍ : GAL, I/ 560; GAL, S, I/ 776 ؛ 3. الموضح فی الفرائض، در احكام ارث بنابر مذهب شافعی كه نسخۀ آن در كتابخانۀ چستربيتی ( آربری، شم‍ 3898) موجود است. جز اينها ذهبی در سير (20/ 292) كتابهايی زير عناوين فرح الموضح علی مذهب زيد بن ثابت، نيز اخبار المنامات، لؤلؤة المناسك، منهج التوحيد و منهج المريد به وی نسبت داده است. 

مآخذ

ابن خلكان، وفيات؛ ابن صابونی، محمد بن علی، تكملة اكمال الاكمال، به كوشش مصطفی جواد، بغداد، 1377 ق/ 1957 م؛ جامعه، خطی؛ خديويه، فهرست؛ ذهبی، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به كوشش شعيب ارنؤوط و محمد نعيم عرقسوسی، بيروت، 1405 ق/ 1985 م؛ همو، العبر، به كوشش صلاح‌الدين منجد، كويت، 1963 م؛ سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعية الكبری، قاهره، 1324 ق؛ ظاهريه، خطی (تصوف)؛ صوفيا، خطی؛ ياقوت، بلدان؛ نيز: 

Ahlwardt; Arberry; GAL; GAL, S; Hitti, Ph. K. et al, Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts, Princeton, 1938. 
محمدآصف فكرت