ابن خلف، ابوالحسن

اِبْنِ خَلَف‌، ابوالحسن‌ علی‌ بن‌ خلف‌ بن‌ علی‌ بن‌ عبدالوهاب‌ (د 455 ق‌/ 1063 م‌)، يكی‌ از بزرگ‌ترين‌ كاتبان‌ دولت‌ فاطميان‌ مصر (احتمالاً در دورۀ المستنصربالله‌ 427-487 ق‌/ 1036-1094 م‌). از زندگی‌ او تقريباً هيچ‌ اطلاعی‌ به‌ دست‌ ما نرسيده‌ است‌. تنها می‌دانيم‌ كه‌ در 437 ق‌ در مصر می‌زيسته‌ است‌ (EI2, S). او كتابی‌ به‌ نام‌ موادّ البيان‌ (موارد البيان‌: حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1888) نوشته‌ كه‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ در سليمانيۀ استانبول‌ (EI2, S) موجود است‌. دو كتاب‌ ديگر نيز به‌ نامهای‌ آلة الكتاب‌ و كتاب‌ الخراج‌ به وی منسوب است (نک‍ : قلقشندی‌، 6/ 432؛ صالح‌، XX(1)/ 193-197). در ميان منابع‌، ظاهراً تنها قلقشندی‌ است‌كه در جای‌ جای‌ كتاب خويش‌ (6/ 432- 9/ 15-16، جم‍‌ )، از علی‌ بن خلف‌و مواد البيان او نام می‌برد. گويا وی‌ در خدمت فاطميان مصر، سرپرست تصحيح مكاتبات رسمی‌ خليفه ‌بوده ‌است ‌و بعيد نيست‌ كه‌ افرادی‌ را نيز به‌ عنوان‌ كاتبِ خاص‌ دارالخلافه ‌تعليم ‌داده ‌(همانجا) و چه ‌بسا كتاب‌ مواد البيان ‌خود را به‌ همين‌ سبب‌ تأليف ‌كرده ‌باشد. صالح ‌(همانجا) تحقيق ‌ارزشمندی‌ پيرامون ‌علی‌ بن‌ خلف‌ و مواد البيان ‌او انجام ‌داده ‌است‌. وی‌ كه‌ خود نسخه‌ای‌ از مواد را در اختيار داشته‌، گويد اين‌ كتاب‌ برای‌ كاتبان ‌ديوان ‌انشا نوشته ‌شده ‌و در آن سنتها، رسوم‌ و ضوابطی‌ كه‌ می‌بايست‌ در نگارش‌ مكاتبات ‌ديوانی‌ رعايت‌ گردد، بيان ‌شده ‌است‌. ظاهراً نسخۀ موجود ناقص‌ است‌، زيرا بنا به‌ قول‌ صالح‌ (ص‌ 196) مطالبی‌ در قلقشندی‌ آمده كه در اصل نسخه موجود نيست‌. صالح يك فهرست موضوعی‌ نيز در پايان‌ كتاب‌ افزوده ‌است‌ (صص‌ 197-200). 
تاريخ‌ مرگ‌ او نيز همانند تولد و زندگيش‌ بر ما پوشيده ‌است‌. حبّال مصری‌ (1(1)/ 336-337) ضمن وفيات ‌455 ق‌، از شخصی به نام ابوالحسن علی بن خلف الزيات نام ‌می‌برد كه‌ در ماه‌ شوال ‌درگذشته ‌است‌. با توجه ‌به‌ تاريخ‌ تأليف‌ مواد، يعنی ‌437 ق‌، احتمال ‌می‌دهيم ‌كه‌ اين ‌شخص‌ همان ‌ابن‌ خلف‌ مورد نظر ما باشد. 

مآخذ

حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ حبال‌ مصری‌، ابواسحاق‌، «وفيات‌المصريين‌»، مجلة معهد المخطوطات العربية، 1374 ق‌/ 1955 م‌؛ قلقشندی‌، احمد بن علی، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛ نيز: 

EI2, S; Saleh, Abdel Hamid, «Une source de Qalqašandi», Arabica, Leiden, 1973. 
عباس‌ حجت‌ جلالی‌