ابن خلاد بصری

اِبْنِ خَلاّدِ بَصْری‌، ابوعلی‌ محمد، متكلم‌ معتزلی‌ مذهب‌ سدۀ 4 ق‌/ 10 م‌. از وی‌ آگاهی‌ بسيار اندكی‌ در دست‌ است‌. كهن‌ترين‌ مأخذ دربارۀ ابن‌ خلاّد، الفهرست‌ ابن‌ نديم‌ (ص‌ 222) است‌ كه‌ از استاد او ابوهاشم‌ جبّايی‌ (د 321 ق‌/ 933 م‌) كه‌ ابن‌ خلاّد در عسكر و سپس‌ در بغداد (ابن‌ مرتضی‌، ذكر المعتزلة، 62) نزد او به‌ تحصيل‌ كلام‌ پرداخت‌، ياد كرده‌ است‌ و از همين‌ رو قاضی‌ عبدالجبار معتزلی‌ (ص‌ 164) او را با سه واسطه‌: ابوهاشم‌ جبايی‌، ابوعلی‌ جبايی‌ و ابويعقوب‌ شمام‌، از اصحاب‌ ابوهذيل‌ دانسته‌ است‌. ابن‌ خلاد در آغاز، شاگردی‌ كند ذهن‌ به‌ نظر می‌رسيد و گاه‌ می‌شد كه‌ بر رنج‌ تحصيل‌ می‌گريست‌، اما كوشيد و سرانجام‌ برجسته‌ترين‌ شاگرد ابوهاشم‌ شد (ابن‌ مرتضی‌، طبقات‌ المعتزلة، 105). او كه‌ از زندگی‌ در بغداد گريزان‌ بود (قاضی‌، 324)، در اواخر عمر به‌ بصره‌ كوچيد و همانجا ساكن‌ شد. وی‌ در ادب‌ نيز دستی‌ قوی‌ داشت‌ (همانجا). دربارۀ آثار ابن‌ خلاد ميان‌ نويسندگانی‌ كه‌ از او ياد كرده‌اند، اختلاف‌ است‌. بعضی‌ از متقدمان‌ چون‌ ابن‌ مرتضی‌ ( ذكر المعتزلة، 62) و قاضی‌ عبدالجبار (ص‌ 324) او را دارای‌ دو اثر به‌ نامهای‌ الاصول‌ و الشرح‌ دانسته‌اند و قاضی‌ آثار ديگری‌ را نيز به‌ او نسبت‌ داده‌، بی‌آنكه‌ نامهای‌ آنها را برشمارد، ولی‌ برخی‌ از نويسندگان‌ معاصر از اين‌ دو كتاب‌ به‌ مثابه يك‌ اثر به‌ نام‌ شرح‌ الاصول‌ ياد كرده‌اند (وُرهووه‌، 407 ؛ عثمان‌، 20، 28). نسخه‌ای‌ از اين ‌كتاب ‌با شرح‌ و زيادات ‌ابوطالب‌يحيی‌ بن ‌حسين ‌معروف ‌به‌ الناطق ‌بالحق ‌زيدی‌ در دست‌ است‌ (سزگين‌، 1(4)/ 80؛ GAL,S,I/ 345 ؛ قس‌: بدوی‌، 1/ 337؛ كه‌او نيز دو كتاب ‌اصول ‌و شرح ‌را از ابن‌خلاد دانسته ‌است‌). 
ابن‌خلاد در اواخر عمر، هنگامی‌كه‌ كتاب ‌الشرح‌ را به ‌پايان ‌می‌برد، به ‌بصره ‌رفت ‌و در آنجا در ردّ مذهب‌ «ارجاء» ابوالطيب ‌محمد بن‌ ابراهيم ‌معروف‌ به ‌خالدی‌، متكلمِ مرجئی‌ بصره‌، رساله‌ای‌ در وعيد نوشت ‌(قاضی‌، 324؛ ابن‌مرتضی‌، ذكر المعتزلة، 62). بعيد نمی‌نمايد كه ‌كتاب ‌شرح ‌الاصول ‌الخمسۀ قاضی‌ عبدالجبار همان‌ كتاب‌ الاصول ‌بوده‌ كه‌ قاضی‌ آن‌ را به ‌اتمام ‌رسانيده ‌است‌ (عثمان‌، همانجا)، اگر چه ‌تا حدود 100 سال ‌پس ‌از مرگ ‌ابن‌خلاد، خود كتاب ‌الاصول ‌او كه ‌ابوالحسن‌ كرخی (د 340 ق‌/ 951 م‌) را به ‌شگفتی‌ واداشته ‌بود، مشهور و متداول‌ بوده ‌است ‌(قاضی‌، 319). 
از شاگردان‌ معروف‌ ابن‌خلاد، می‌توان‌ از ابوعبدالله ‌حسين ‌بن ‌علی ‌بصری‌ و ابراهيم ‌بن ‌عياش‌ بصری ‌نام ‌برد (همو، 325؛ ابن‌مرتضی‌، ذكر المعتزلة، 63، 64) كه‌ هر دو شاگرد ابوهاشم ‌نيز بوده‌اند. ابراهيم‌ سپس‌ خود استاد قاضی‌ عبدالجبار شد و از اين‌رو، اگر هم ‌شرح‌ الاصول‌ الخمسۀ قاضی‌، در اصل ‌از ابن‌خلاد نباشد، قهراً برخی‌ از عقايد ابن‌خلاد به‌واسطۀ همين‌ ابراهيم ‌در آن‌ راه‌ يافته ‌است‌، چنانكه ‌شايد بتوان ‌ابن‌خلاد را در اصول‌ عقايد، واسطۀ ميان‌ ابوهاشم ‌و قاضی‌ عبدالجبار دانست‌. 

مآخذ

ابن‌مرتضی‌، احمد بن یحیی، طبقات‌المعتزلة، به‌كوشش‌ ديوالد ويلتسر، بيروت‌، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛ همو، ذكر المعتزلة، به‌كوشش‌ توما آرنولد، حيدرآباد دكن‌، 1316 ق‌؛ ابن‌نديم‌، الفهرست‌؛ بدوی‌، عبدالرحمن‌، مذاهب ‌الاسلاميين‌، بيروت‌، 1971 م‌؛ سزگين‌، فؤاد، تاريخ‌ التراث ‌العربی‌، ترجمۀ محمود فهمی‌ حجازی‌، رياض‌، 1403 ق‌/ 1983 م‌؛ عثمان‌، عبدالكريم‌، مقدمه‌ بر شرح‌ الاصول‌ الخمسۀ قاضی‌، عبدالجبار بن ‌احمد، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1962 م‌؛ قاضی‌ عبدالجبار بن احمد، فضل‌الاعتزال‌، به‌كوشش‌ فؤاد سيد، تونس‌، 1974 م‌؛ نيز:

GAL, S; Voorhoeve, P., Handlist of Arabic Manuscripts..., Leiden, 1957. 
سيدجعفر سجادی‌