ابن خل

اِبْنِ‌خَلّ، ابوالحسن‌ محمد بن‌ مبارك‌ بن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بغدادی‌ (475-552 ق‌/ 1082-1157 م‌)، فقيه‌ بزرگ‌ شافعی‌، محدّث‌ و مفتی‌ بغداد. وی‌ فقه‌ و اصول‌ را از ابوبكر محمد بن‌ احمد شاشی‌ (چاچی‌) فرا گرفت‌ و از ابن‌ ايوب‌، ابن‌طُيوری‌، ابن‌بَطِر، ثابت‌ بن‌ بُندار، جعفر سرّاج‌، ابن‌ طلحه‌ نعالی‌، حسين‌ بن‌ بُسری‌ و ديگران‌ استماع‌ حديث‌ كرد (ابن‌ جوزی‌، 10/ 180؛ ابن‌ خلكان‌، 4/ 227؛ ابن‌ دمياطی‌، 36) و سمعانی‌، عبدالخالق‌ بن‌ اسد، احمد بن‌ طارق‌ كركی‌، فتح‌ بن‌ عبدالسلام‌، ابوالحسن‌ قطيعی‌ و كسان‌ ديگر از او نقل‌ حديث‌ كرده‌اند (ذهبی‌، 20/ 301). 
ابن‌ خلّ همزمان‌ با خلافت‌ المقتفی‌ عباسی‌ در مدرسۀ كماليه‌ ــ كه‌ توسط كمال‌ الدين‌ ابوالفتوح‌ خزانه‌دار وقت‌ در 535 ق‌ در بغداد ساخته‌ شد و به‌ نام‌ مدرسۀ ابن‌ الخل‌ نيز معروف‌ بود ــ به‌ تدريس‌ پرداخت‌ و فقها و ارباب‌ مناصب‌ در مجلس‌ درسِ او شركت‌ می‌جستند و خليفه‌ در نماز به‌ او اقتدا می‌كرد (ابن‌ اثير، 11/ 80، 217) ابن‌ خل‌ سيرتی‌ نيكو و رفتاری‌ دلپسند داشت‌. زندگی‌ را با سختی‌ و رنج‌ و زهد می‌گذرانيد و همواره‌ ملازم‌ مسجد «رَحْبة» واقع‌ در شرق‌ بغداد بود، چنانكه‌ جز در موارد ضروری‌ از آنجا خارج‌ نمی‌شد (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ ذهبی‌، 20/ 302). احمد بن‌ طارق‌ كركی‌ دربارۀ استادان‌ ابن‌ خل‌ رساله‌ای‌ (مشيخه‌ای‌) فراهم‌ آورد و در آن‌ از هر استاد يك‌ حديث‌ به‌ روايت‌ از ابن‌خل‌ نقل‌ كرد (سبكی‌، 6/ 177). 
ابن‌ خل‌ در روزگار خود تنها كسی‌ بود كه‌ در مسألۀ سُرَيْجيّه‌ فتوا داد. او خطی‌ خوش‌ داشت‌ و مردم‌ برای‌ به‌ دست‌ آوردن‌ نمونه‌ای‌ از خط زيبايش‌ فتواهای‌ بسيار از او می‌خواستند، و چون‌ اين‌ امر موجب‌ اتلاف‌ وقت‌ می‌شد، ناگزير فتاوی‌ را با قلمی‌ شكسته‌ و خطی‌ ناخوش‌ نوشت‌ و بدين‌ سان‌ از اين‌ مشغله‌ها رهايی‌ يافت‌ (ابن‌ خلكان‌، 4/ 227؛ ذهبی‌، 20/ 301). 
مهم‌ترين‌ اثر بازمانده‌ از ابن‌ خل‌ توجيه‌ التنبيه‌ يا التوجيه‌ فی‌ شرح‌ التنبيه‌ است‌ و آن‌ شرحی‌ مختصر است‌ بر كتاب‌ التنبيه‌ فی‌ فروع‌ الشافعية تأليف‌ شيخ‌ ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ علی‌ فقيه ‌شافعی‌ شيرازی‌ (د 476 ق‌/ 1083 م‌). التنبيه‌ يكی‌ از 5 كتاب‌ مشهور متداول‌ بين‌ شافعيان‌ است‌ و اگر چه‌ بر اين‌ كتاب‌ شروح‌ بسيار نوشته‌اند، ولی‌ ابن‌ خل‌ نخستين‌ شارح‌ اين‌ كتاب‌ است‌. وی‌ بی‌آنكه‌ مسائل‌ را بيان‌ كند، با عبارات‌ كوتاه‌ دلايل‌ احكام‌ مذكور در متن‌ را توضيح‌ داده‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا؛ حاجی‌ خليفه‌، 1/ 489). كتابی‌ در اصول‌ فقه‌ نيز به‌ وی‌ منسوب‌ است‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا). در برخی‌ از منابع‌ ابياتی‌ هم‌ به‌ نام‌ ابن‌ خلّ آمده‌ است‌ (مثلاً نک‍ : سبكی‌، همانجا)، اما اشعار او را عاری‌ از ارزش‌ ادبی‌ دانسته‌اند (نک‍ : ابن‌ دمياطی‌، 36). 
ابن‌ خلّ در بغداد درگذشت‌ و در محلۀ لوزيّه‌ دفن‌ شد (ابن‌ جوزی‌، 10/ 180). ولی‌ به‌ گفتۀ ابن‌ خلكان‌ او را در كوفه‌ دفن‌ كردند (همانجا). 
برادرش‌ ابن‌ خل‌ ابوالحسن‌ احمد بن‌ مبارك‌ (482-552 ق/ 1089- 1157 م‌) نيز فقيهی‌ فاضل‌ و شاعری‌ زبردست‌ بود. ابن‌ خلكان‌ قطعاتی‌ از اشعار او را نقل‌ كرده‌ است‌ (4/ 227- 228). 

مآخذ

ابن‌ اثير، الكامل‌؛ ابن‌ جوزی‌، ابوالفرج‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1358 ق‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ دمياطی‌، احمد، المستفاد، به‌ كوشش‌ قيصر ابوفرج‌، بيروت‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنؤوط، بيروت‌، 1045 ق‌/ 1985 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد، قاهره‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌.

ابوالفتح‌ حكيميان‌