ابن خصیب، ابوبکر

اِبْنِ‌خَصيب‌، ابوبكر حسن‌، اخترشناس‌ ايرانی‌ تبار سدۀ 3 ق‌/ 9م‌. او به‌ فارسی‌ و عربی‌ می‌نوشت‌ (ابن‌قفطی‌، 165؛ سارتن‌، 698). ابن‌ طاووس‌، كنيۀ او را ابوالحسين‌ بن‌ ابی‌ الخصيب‌ ذكر كرده‌ و از دانشمندان‌ شيعۀ اهل‌ قم‌ و مقيم‌ كوفه‌ برشمرده‌ است‌ (ص‌ 129). از زادگاه‌ و جزئيات‌ زندگی‌ وی‌ آگاهی‌ دقيقی‌ در دست‌ نيست‌ و آنطور كه‌ از نوشتۀ خود وی‌ در كتاب‌ المواليد برمی‌آيد، ابوالعنبس‌ صميری‌ منجم‌ را در 230 ق‌/ 845 م‌ ملاقات‌ كرده‌ و ظاهراً بيشتر از كِنْدی‌ رياضی‌دان‌ (د احتمالاً ميان‌ 252-260 ق‌/ 866-874 م‌) زندگی‌ كرده‌ است‌ بدين‌ترتيب (GAS, VII/ 122) ‌می‌توان ‌چنين ‌نتيجه‌ گرفت‌ كه ‌ابن‌خصيب ‌در نيمۀ دوم ‌سدۀ 3 ق‌/ 9 م ‌زنده‌ بوده‌، از اين‌ روی‌ نوشتۀ بغدادی‌ (1/ 265) كه‌ تاريخ ‌درگذشت‌ او را حدود 190 ق‌/ 805 م ‌ذكر كرده‌ است‌، درست ‌به ‌نظر نمی‌رسد. او پيش‌ از آنكه ‌به ‌علم ‌هيأت ‌بپردازد، به ‌تحقيق ‌و مطالعه‌ در سعد و نَحس‌ و قِران‌ ستارگان ‌علاقۀ خاص‌ داشت‌ و در پيشگويی‌ و «سهم‌الغيب‌» (بخشی‌ معين‌ از فلك‌البروج ‌كه‌ طالع ‌بينند) نيز ماهر بود و متخصص‌ احكام‌ نجوم‌ به ‌شمار می‌رفت‌، ولی‌ پيشگوييهای‌ او اغلب‌ نادرست ‌بود (ابن‌قفطی‌، همانجا). ابن‌خصيب‌ در احكام‌ نجوم ‌مهارت ‌داشت ‌و به‌همين‌ سبب ‌حاميان ‌زيادی‌ يافت ‌و شايد به‌همين ‌دليل‌، آثارش‌ جزء بزرگ‌ترين‌ كتابهای‌ احكام ‌نجوم‌ مورد پذيرش‌ ملل‌ ديگر نيز قرار گرفت ‌و از اجزای‌ لازم ‌علم‌ نجوم‌ و دانشهای‌ وابسته ‌به ‌آن ‌گرديد.

آثـار

1. كار مهتر يا الكارمهتر، دائرةالمعارفی‌ است ‌نجومی‌. ابن‌نديم ‌(ص ‌276) آن ‌را شامل چهار كتاب ‌به ‌شرح ‌زير می‌داند: كتاب‌المدخل ‌الی‌ علم‌الهيئة؛ كتاب ‌تحويل ‌سنی‌ العالم ‌كه ‌اين ‌هر دو كتاب‌ ظاهراً از ميان ‌رفته ‌است (GAS, VII/ 123)؛ كتاب‌المواليد؛ كتاب ‌تحويل ‌سنی‌ المواليد كه ‌از مآخذ معتبر خواجه ‌نصيرالدين‌طوسی‌ در كتاب‌ سفينۀ او بوده‌ است‌ (همانجا)، كتاب‌المواليد و كتاب ‌تحويل‌ سنی‌ المواليد هر دو در يك‌ مجلد در كتابخانه‌های‌ حميديه‌ (شم‍ 856) و چستربيتی‌ (شم‍ 5399) و كتاب ‌المواليد با عنوان‌ المغنی‌ فی‌ المواليد يا المقنع ‌فی‌ المواليد در اسكوريال ‌به ‌شماره‌های‌: 935، 940، 973 و 978 (ناقص‌) و در كتابخانۀ فاتح ‌استانبول‌(شم‍ 5411) نگهداری‌ می‌شود (GAL’S, I/ 394; GAS, VII/ 123) ترجمۀ لاتين ‌كتاب‌ المواليد كه‌ در آن‌ نام‌الخصيب ‌به‌صورت‌ الكاسين ‌پسر الكاسيت‌ آمده ‌است ‌در 615 يا 626 ق‌/ 1218 يا 1229م ‌توسط ساليو يا سالومون در پادوا انجام‌ گرفته ‌(سارتن‌، 1/ 698) و در 898 ق‌/ 1492م‌، 899 ق‌/ 1493 م ‌و 907 ق‌/ 1501 م‌در ونيز (سوتر، 32) و در 947 ق‌/ 1540 م‌ در نورنبرگ‌ آلمان‌ چاپ‌ شده‌ است (GAS، همانجا). ترجمۀ عبری‌ آن ‌نيز به‌وسيلۀ اسحاق ‌ابوالخير در 904 ق‌/ 1498 م‌ صورت‌ گرفته ‌است‌. همچنين ‌كتاب ‌تحويل ‌سنی‌ المواليد را افلاطون‌ تيولی ترجمه‌ كرده ‌است ‌(همانجا). بعدها يوهانس‌ ميليوس‌ كتابدار حكمران‌ ايالت ‌ساكسونی‌ با نوشتن‌ شرحی، توجه‌ ديگران ‌را به‌ آثار ابن‌خصيب‌ جلب ‌كرد، به‌طوری‌ كه ‌كتاب‌ مغنی‌ فی‌ المواليد به‌ جزئی‌ از «صد گفتار» منسوب‌ به‌ هرمس‌ تبديل ‌شد (EI2). 
2. احكام‌ النجوم‌، نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ ملك‌ (شم‍ 3502) در 338 برگ‌ وجود دارد كه‌ تاريخ‌ كتابت‌ آن‌ رمضان‌ 1226 ق/ سپتامبر 1811 م است‌ (ملك‌، 1/ 20). سزگين‌ احتمال‌ داده‌ است‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ نسخه‌ای‌ از الجامع‌ الكبير فی‌ الاحكام‌ تأليف‌ ايوب‌ بن‌ عين‌الدولۀ خلاطی‌ خطيب‌ باشد (GAS, VII/ 124). گذشته ‌از آثار ياد شده‌، ابن‌قفطی‌، كتابهای‌ قضيب‌الذهب‌، النُكت ‌و كتاب ‌المنثور را كه‌به ‌يحيی‌ بن‌ خالد برمكی‌ تقديم ‌شده ‌(همانجا) و ابن‌نديم‌ آنها را منسوب ‌به ‌ابن‌خياط می‌داند (ص‌276)، به ‌ابن‌خصيب ‌نسبت‌ داده ‌است ‌(ابن‌قفطی‌، همانجا). چنين ‌به ‌نظر می‌رسد كه ‌ابن‌قفطی‌، هنگام‌ استفاده ‌از الفهرست‌ دچار اشتباه‌ شده‌، زيرا كه‌ در هيچ‌ يك‌ از مآخذ ديگر كه‌ زندگی‌ نامه ‌و آثار ابن‌خصيب‌ را نوشته‌اند، به ‌كتابهای‌ مذكور اشاره ‌نشده‌ است‌. همچنين ‌موضوع‌ حمايت ‌برمكيان ‌از ابن‌خصيب‌ نيز كه‌ در «دائرةالمعارف‌ اسلام» به‌ آن‌ اشاره ‌شده‌، ناشی‌ از انتساب ‌كتاب ‌المنثور به‌ ابن‌خصيب ‌بوده ‌است‌. 

مآخذ

ابن‌طاووس‌، علی‌ بن موسی، فرج‌ المهموم‌، قم‌، 1363 ش‌؛ ابن‌قفطی‌، علی‌ بن یوسف، تاريخ‌الحكماء، به‌كوشش‌ يوليوس‌ليپرت‌، لايپزيگ‌، 1903 م‌؛ ابن‌نديم‌، الفهرست‌، به‌كوشش‌ گوستاوفلوگل‌، لايپزيگ‌، 1871 م‌؛ بغدادی‌، هديه‌؛ سارتن‌، جورج‌، مقدمه ‌بر تاريخ ‌علم‌، ترجمۀ غلامحسين ‌صدری‌افشار، تهران‌، 1353 ش‌؛ ملك‌، خطی‌؛ نيز: 

EI2 ; GAL, S; GAS; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900. 
علی‌اكبر ديانت‌