ابن خشاب، ابوالحسن

اِبْنِ‌خَشّاب‌، ابوالحسن‌ محمد بن‌ يحيی‌، قاضی‌ حلب‌ در روزگار ايلغازی‌ بن‌ ارتق‌. از زندگی‌ وی‌ چيزی‌ دانسته‌ نيست‌. شهرت‌ او در آباد ساختن‌ مساجد و تبديل‌ چهار كليسای‌ مهم‌ حلب‌ به‌ مسجد بود كه‌ هريك‌ از اين‌ مساجد در زمينۀ نشر علوم‌ و معارف‌ اسلامی‌ نقش‌ مهمی‌ را تا به‌ امروز ايفا نموده‌ است‌. 
غزی (2/ 216) گويد كه‌ وقتی‌ صليبيها شهر حلب‌ را در 518 ق‌/ 1124 م‌ محاصره‌ كردند و ايلغازی‌ بن‌ ارتق‌ از آن‌ ديار گريخت‌، قاضی‌ بن‌ خشاب‌ به‌ رسيدگی‌ به‌ امور مردم‌ همت‌ گماشت‌. صليببيان‌ چون‌ از جانب‌ غربی‌ و شرقی‌ به‌ شهر حمله‌ كردند و برای‌ دست‌ يافتن‌ به‌ زر و سيم‌ به‌ نبش‌ قبور و مشاهد و قتل‌ عام‌ مردم‌ بی‌گناه‌ پرداختند، قاضی‌ بن‌ خشاب‌ در چنين‌ شرايط سختی‌ با موافقت‌ بزرگان‌ حلب‌ تصميم‌ گرفت‌ محراب‌ كليساهای‌ بزرگ‌ و مهم‌ مسيحيان‌ را خراب‌ و به‌ جای‌ آن‌ محراب‌ اسلامی‌ برپا كند (ابن‌عديم‌، 2/ 214- 215 و ذيل‌ آن‌). به‌ دنبال‌ اين‌ تصميم‌ بود كه‌ وی‌ با ايجاد تغييراتی‌ در محراب‌ و درهای‌ بزرگ‌ترين‌ كليسای‌ آنان‌ كه‌ هيلانه، مادر قسطنطين، ساخته‌ و نزد مسيحيان‌ از منزلت‌ والايی‌ برخوردار بود، مسجدالسراجين‌ را برپا كرد. وقتی‌ زمام‌ امور به‌ دست‌ نورالدين‌ محمود زنگی‌ افتاد، ايوان‌ و چندين‌ حجره‌ به‌ آن‌ افزود و آن‌ را به‌ مدرسه‌ای‌ به‌ نام‌ حلاويّه‌ يا حلاويين‌ برای‌ تدريس‌ مذهب‌ حنفی‌ تبديل‌ كرد كه‌ بنای‌ آن‌ در 544 ق‌/ 1149 م‌ به‌ اتمام‌ رسيد (غزی‌، 2/ 217؛ محمد راغب‌، 1/ 450-451). اين‌ مدرسه‌ تا زمان‌ ابن‌عديم‌ (د 660 ق‌/ 1262 م‌) مركزی‌ برای‌ ترويج‌ مذهب‌ حنفی‌ بود. محراب‌ ايوان‌ اين‌ مدرسه‌ تا به‌ امروز نيز همچنان‌ برپاست‌ (فارس‌، 4 و 5/ 131)، كليسای‌ حدادين‌ نيز از جمله‌ چهار كليسايی‌ است‌ كه‌ به‌ دستور ابن‌خشاب‌ به‌ مسجد تبديل‌ شد. اين‌ مسجد بعد از مدتی‌ به‌ دستور حسام‌الدين‌ محمد بن‌ عمر بن‌ لاچين‌، خواهرزادۀ صلاح‌الدين‌، خراب‌ و به‌ صورت‌ مدرسه‌ درآمد (ابن‌عديم‌، 2/ 215؛ ابن‌‌شحنه‌، 117). دانشمندان‌ حلب‌ هر يك‌ برای‌ مدتی‌ رياست‌ اين‌ مدرسه‌ را بر عهده‌ داشتند، تا اينكه‌ نوبت‌ به‌ ابن‌‌شحنه‌ (د 890 ق‌/ 1485 م‌) و فرزندانش‌ رسيد. ابن‌‌شحنه‌ (همانجا) گويد كه‌ خود وی‌ مدتی‌ متولی‌ مدرسه‌ بوده‌ و آن‌ را به‌ فرزندانش‌ محول‌ كرده‌ است‌ و گويا از آن‌ پس‌ مدرسه‌ تعطيل‌ شد. غزی‌ (د 1352 ق‌/ 1933 م‌) اين‌ مدرسۀ متروكه‌ را در درب‌‌الحدادين‌ واقع‌ در محلۀ سفاحيۀ حلب‌ مشاهده‌ كرده‌ است‌ (2/ 110). 
نام‌ مسجد ديگری‌ كه‌ وسيلۀ ابن‌‌خشاب‌ در محل‌ كليسا برپا شد بر ما معلوم‌ نيست‌. اين‌ مسجد به‌ وسيلۀ عزالدين‌ عبدالملك‌ مقدم‌ در 564 ق‌/ 1169 م‌ تجديد بنا و به‌ مدرسۀ مقدميه‌ تبديل‌ شد (ابن‌‌شحنه‌، 118). اين‌ مدرسه‌ در زمان‌ غزی‌ (2/ 70) به‌ مدرسۀ خان‌ التتن‌ معروف‌ بود. ابن‌خشاب‌ همچنين‌ آرامگاهی‌ به‌ نام‌ التربة الخشابية در نزديكی‌ مسجد ابی‌ دَرَجين‌ بنا كرد كه‌ دو قبر در رواق‌ شرقی‌ آن‌ وجود داشت‌. يكی‌ از بزرگان‌ قادريه‌ كه‌ از مشايخ‌ هلاليه‌ بود در 1317 ق‌/ 1899 م‌ با كمك‌ مردم‌ اين‌ آرامگاه‌ را تعمير كرد و آن‌ را محل‌ تدريس‌ و برگزاری‌ نماز جمعه‌ و عيدين‌ قرار داد (همو، 2/ 8 -67). از ديگر خدمات‌ ابن‌‌خشاب‌ به‌ تمدن‌ اسلامی‌ در حلب‌ ايجاد مسجد جامع‌ الاصفر است‌. غزی‌ (همانجا) گويد كه‌ اين‌ بنا محل‌ برپايی‌ نمازهای‌ يوميه‌ و جمعه‌ است‌ و قبلاً به‌ جامع‌ الجرن‌ الاصفر نيز معروف‌ بوده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ شحنه‌، محمد، الدُّر المنتخب‌ فی‌ تاريخ‌ مملكة حلب‌، به‌ كوشش‌ يوسف‌ اليان‌ سركيس‌، بيروت‌، 1327 ق‌/ 1909 م‌؛ ابن‌عديم‌، عمر بن احمد، زُبدة الحلب‌، به‌ كوشش‌ سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، 1370 ق‌/ 1951 م‌؛ غزی‌، كامل‌ بن حسین، نهر الذهب‌ فی‌ تاريخ‌ حلب‌، حلب‌، 1343- 1345 ق‌؛ فارس‌، محمد كامل‌، «محاريب‌ حلب‌: طرزها الفنيّة و المعمارية»، عاديات‌ حلب‌، حلب‌، 1978- 1979م‌؛ محمد راغب‌، طباخ‌ حلبی‌، اعلام‌ النبلاء، حلب‌، 1342 ق‌/ 1923 م. 

علی‌اكبر ضيائی