ابن خراسانی

اِبْن‌خُراسانی‌، ابوالعِزّ محمد بن‌ محمد بن‌ مواهب‌ (494- رمضان‌ 576 ق‌/ 1101 ـ ژانويۀ 1181 م‌)، شاعر، عروضی‌، نحوی‌ و كاتب‌ بغدادی‌. به‌ سبب‌ نام‌ نيايش‌ از او به‌ ابن‌مواهب‌ نيز ياد كرده‌اند (صفدی‌، 1/ 150؛ ذهبی‌، سير، 21/ 82). از جزئيات‌ زندگی‌ وی‌ چندان‌ اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌. احتمالاً در خراسان‌ زاده‌ شده‌ و در طلب‌ علم‌ به‌ بغداد رفته‌ و همانجا مسكن‌ گزيده‌ است‌. از اين‌ رو به‌ بغدادی‌ نيز شهرت‌ يافته‌ است‌ (ابن‌فوطی‌، 4(3)/ 373؛ ذهبی‌، ميزان‌، 4/ 31؛ همو، العبر، 3/ 73). وی‌ ادب‌ عرب‌ را نزد جواليقی‌ فرا گرفت‌ (ياقوت‌، 19/ 46؛ ابن‌قفطی‌، 3/ 214) و از ابن‌‌نَبْهان‌ و ابوالحسين‌ بن‌ الُطّيوری‌ و ديگر مشاهير عصر خويش‌ حديث‌ شنيد (ذهبی‌، سير، همانجا؛ همو، المختصر، 67). بزرگانی‌ چون‌ ابن‌دبيثی‌ از او حديث‌ روايت‌ كرده‌اند. همو، چنانكه‌ خود اشاره‌ كرده‌ (نک‍ : ذهبی‌، المختصر، همانجا) اجازۀ روايت‌ نيز از او گرفته‌ بوده‌ است‌، اما از آنجا كه‌ در اواخر عمر فراموشكاری‌ و غفلت‌ بر ابن‌‌خراسانی‌غالب ‌آمده ‌بود، ذهبی‌ ــ برخلاف‌ گفتۀ خود در سير (همانجا) ــ بعيد می‌داند كه‌ ابن‌‌دبيثی‌ از او حديث‌ شنيده‌ باشد (ميزان‌، همانجا). ابن‌ حجر (5/ 370) نيز بر همين‌ عقيده‌ است‌، حال‌ آنكه‌ ابن‌دبيثی‌ در روايت‌ خود تصريح‌ كرده‌ كه‌ قبل‌ از پديد آمدن‌ اين‌ عارضه‌ از او حديث‌ شنيده‌ و اجازۀ روايت‌ گرفته‌ بوده‌ است‌. وی‌ به‌ شوخ‌ طبعی‌ و ذكاوت‌ شهرت‌ داشت‌ و نكته‌های‌ او نقل‌ محافل‌ علمی بغداد بود (ابن‌‌قفطی‌، 3/ 213-214؛ ذهبی‌، العبر، همانجا). ابن‌‌خراسانی‌ شعر نيز می‌سرود و در بديهه‌‌سرايی‌ چيره‌ دست‌ بود (عمادالدين‌، 1(3)/ 228). گروهی‌ از خلفا، و وزرای‌ عصر خويش‌ را نيز مدح‌ گفته‌ كه‌ از آن‌ جمله‌اند: مستر شد (ذهبی‌، المختصر، همانجا) و مستضی‌ء. وی‌ خليفۀ اخير را در مناسبتها و اعياد مختلف‌ چون‌ فتح‌ مصر (567 ق‌/ 1172 م‌) به‌ دست‌ صلاح‌الدين‌ ايوبی‌ و خواندن‌ خطبه‌ به‌ نام‌ خليفه‌، مدح‌ كرده‌ است‌ (عمادالدين‌، 1(3)/ 234- 235). چنانكه‌ گذشت‌، ابن‌‌خراسانی‌ در اواخر عمر به‌ ضعف‌ قوای‌ دماغی‌ دچار گشت‌ (همو، 1(3)/ 229؛ ذهبی‌، همانجا) و سرانجام‌ در اوايل‌ ماه‌ رمضان‌ درگذشت‌ (ياقوت‌، همانجا؛ سيوطی‌، 1/ 235) و در قبرستان‌ الورديۀ بغداد كه‌ امروز به‌ مقبرۀ شيخ‌ سهروردی‌ مشهور است‌، به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ قفطی‌، 3/ 214؛ بهجة الاثری‌، 1(3)/ 229). 

آثار منسوب‌

1. ديوان ‌ابن‌ خراسانی‌ در 15 مجلد (عمادالدين‌، 1(3)/ 228) يا 10 مجلد (ياقوت‌، 19/ 47) بوده‌ كه‌ به‌ نوشتۀ ابن‌قفطی‌ (3/ 213) دست‌نويس‌ شاعر در زمان‌ او خريد و فروش‌ می‌شده‌ است‌، اما اكنون‌ جز پاره‌ای‌ اشعار كه‌ در منابع‌ مختلف‌ چون‌ ابن‌فوطی‌ (4(3)/ 373)، ابن‌شاكر (3/ 238- 239)، ياقوت‌ (19/ 46-47) و به‌ خصوص‌ عمادالدين‌ كاتب‌ (1(3)/ 229-252) آمده‌ است‌، چيزی‌ در دست‌ نيست‌. عمادالدين‌ علاوه‌ بر آنچه‌ ظاهراً از ديوان ‌وی‌ برگرفته‌، در 561 ق‌ چندين‌ قطعه‌ شعر نيز از خود او شنيده‌ كه‌ برای‌ نوشتن‌ بر حاشيۀ انواع‌ جامه‌ها، هميانها و جز آنها سروده‌ بوده‌ است‌ (1(3)/ 252- 255)؛ 2. النوادر المنسوبة الی‌ حدةِ الخاطر (صفدی‌، 1/ 150؛ ابن‌شاكر، 3/ 238؛ ذهبی‌، العبر، همانجا)؛ 3. العروض‌ (ياقوت‌، 19/ 46؛ ابن‌‌فوطی‌، صفدی‌، همانجاها). 

مآخذ

ابن‌‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباددکن، 1431 ق‌؛ ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1972 م‌؛ ابن‌‌فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الآداب‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، 1965 م‌؛ ابن‌قفطی‌، علی بن یوسف‌، انباه‌ الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1374 ق‌/ 1955 م‌؛ بهجة الاثری‌، محمد، حاشيه‌ بر خريدة القصر (نک‍ : عمادالدين‌ كاتب‌ در همين‌ مآخذ)؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ بشار عوّاد معروف‌ و محيی‌الدين‌ سرحان‌، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ محمد سعيد بن‌ بسيونی‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ همو، المختصر المحتاج‌ اليه‌ من‌ تاريخ‌ ابن‌ دبيثی‌، بيروت‌، 1985 م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد بجاوی‌، بيروت‌، دارالمعرفة؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ صفدی‌، خليل‌ بن ایبک، الوافی‌ بالوفيات‌، به‌ كوشش‌ هلموت‌ ريتر، بيروت‌، 1962 م‌؛ عمادالدين‌ كاتب‌، محمد بن محمد، خريدة القصر، به‌ كوشش‌ محمد بهجة الاثری‌، بغداد، 1976 م‌؛ ياقوت‌، ادبا. 

ابوالفضل‌ بيرجندی‌