ابن خباز، ابوالعباس

اِبْنِ خَبّاز، ابوالعباس‌ شمس‌الدين‌، يا ابوعبدالله‌ احمد بن‌ حسين‌ (589 - رجب‌ 639 ق‌/ 1193- ژانويۀ 1242 م‌)، اديب‌، فقيه‌ شافعی‌ و زبان‌شناس‌ نابينای‌ موصلی‌. از شيوه‌ و چگونگی‌ زندگانی‌ وی‌ اطلاع‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌. ذهبی‌ (تاريخ‌، 367) وی‌ را اصلاً از اهالی‌ اربل‌ می‌داند، اما غسانی‌ (1/ 504) او را زادۀ موصل‌ پنداشته‌ است‌ و يمانی‌ (ص‌ 29) نيز گويد كه‌ وی‌ ساكن‌ موصل‌ بود و در همين‌ شهر نشو و نما يافت‌ و به‌ تحصيل‌ علوم‌ متداول‌ پرداخت‌. از استادان‌ و شاگردان‌ وی‌ نيز اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌. اما گويند وی‌ بعد از شيخ‌ خويش‌ بر كرسی‌ استادی‌ تكيه‌ زد و به‌ تدريس‌ علوم‌ نحو، لغت‌، عروض‌، فرائض‌ و حساب‌ پرداخت‌ و در اين‌ امر چنان‌ موفق‌ بود كه‌ بسياری‌ از طالبان‌ علم‌ نزد وی‌ گرد می‌آمدند (يمانی‌، همانجا؛ قس‌: ذهبی‌، همانجا). 
حافظۀ بسيار نيرومند وی‌، زبانزد خاص‌ و عام‌ بود به‌ گونه‌ای‌ كه‌ يمانی‌ كسی‌ را در آن‌ زمان‌ همانند او نشناخته‌ است‌ (همانجا). از جمله‌ گويند الايضاح‌، التكملة، المفصل‌ و نيز چندين‌ ديوان‌ شعر را حفظ داشت‌ (ابن‌ كثير، 13/ 157؛ فيروزآبادی‌، 19؛ غسانی‌، همانجا). ذهبی‌ او را به‌ خصوص‌ در علوم‌ ادب‌ زبردست‌ دانسته‌ و از او به «العلامة» ياد می‌كند (همانجا). در خلال‌ كارهای‌ او به‌ نوعی‌ كوشش‌ در نوآوری‌ نيز برمی‌خوريم‌، مثلاً در مورد اين‌ اصل‌ كه‌ زيادت‌ حرف‌ در كلمه‌ بر زيادت‌ معنی‌ دلالت‌ دارد، جست‌ و جوی‌ بسيار كرده‌ و استادانش‌ را در اين‌ امر عاجز ديده‌ است‌ و سپس‌ خود با پژوهش‌ بسيار و با توجه‌ به‌ تفسير فخررازی‌ (د 606 ق‌/ 1209 م‌) مثالهای‌ فراوانی‌ در اين‌ زمينه‌ عرضه‌ كرده‌ است‌ (نک‍ ‍: ابوحيان‌، 411- 415). ابن‌ خباز شعر نيز می‌سروده‌ است‌. اما در منابع‌ بجز چند بيت‌ از او چيزی‌ در دست‌ نيست‌: ذهبی‌ (همانجا) چهار بيت‌، ابن‌ تغری‌ بردی‌ (6/ 342) دو بيت‌ در تغزل‌ و يمانی‌ (همانجا) دو بيت‌ در نكوهش‌ معاصران‌ از وی‌ نقل‌ كرده‌اند. وی‌ پنجاه ساله‌ بود (ذهبی‌، العبر، 3/ 234) كه‌ در موصل‌ چشم‌ از جهان‌ فروبست‌. در سال‌ مرگ‌ وی‌ اختلاف‌ است‌. متقدمان‌ تا سيوطی‌ مرگ‌ او را 639 ق‌ دانسته‌اند، اما سيوطی‌ (1/ 304) تاريخ‌ وفات‌ او را 637 ق‌ می‌داند. مدرس‌ بر اساس‌ نسخۀ خطی‌ الغرۀ ابن‌‌خباز تاريخ‌ اتمام‌ تأليف‌ آن‌ را 23 صفر 639 ق‌ ديده‌ و به‌ قطع‌، مرگ‌ او را چند ماهی‌ بعد از اين‌ تاريخ‌ ذكر كرده‌ است‌ (7/ 496). نسخۀ اسكوريال‌ I/ 16 ,ESC2). نيز مؤيد اين‌ نظر است‌ (نک‍ : دنبالۀ مقاله‌).
آثار ابن‌‌خباز عبارتند از:

الف‌ ـ خطی

1. توجيه‌ اللمع‌، يا شرح‌ اللمع‌ ابن‌ جنی‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1563؛ ازهريه‌، 4/ 138)؛ 2. شرح‌ فصول‌ ابن‌ معطی‌ (اومر، 319)؛ 3. الغرة المخفية فی‌ شرح‌الدرة الالفية، كه‌ شرح‌ الدرة الالفيۀ ابن‌معطی‌ است‌. طبق‌نسخۀ اسكوريال‌، نويسنده ‌خود گويد كه‌ اين‌ كتاب ‌را با همكاری‌ فقيه ‌شمس‌الدين ‌ابوالعباس‌ اسعردی‌ در 639 ق ‌به‌ پايان ‌رسانيده ‌است ‌(قس‌: مدرس‌، همانجا). بروكلمان ‌به ‌5 نسخۀ خطی‌ از اين ‌اثر اشاره‌ كرده‌ است‌ (GAL, I/ 366). بر اين ‌شمار می‌توان ‌فهرست‌ چند كتابخانۀ ديگر را نيز افزود: ازهريه ‌(4/ 278)؛ آصفيه‌ (2/ 559)؛ دارالكتب ‌المصريه ‌(7/ 50) و نيز جامع‌ زيتونيۀ تونس‌ (منصور، 302)؛ چستربيتی‌ ( آربری‌، شم‍5093 ). گزيده‌هايی‌ از اين ‌شرح ‌به ‌همراه ‌الدرة الالفية فی‌ علم‌ العربية، به‌ كوشش‌ زتسترين ‌در لايپزيک ‌(1900 م‌) با مقدمه‌ای‌ به‌ زبان ‌آلمانی‌ به‌ چاپ‌ رسيده ‌است‌ (نك‍ : رياضی‌زاده‌، 52)؛ 4. النهاية فی‌ شرح‌ الكفاية، از اين ‌كتاب ‌نسخه‌ای‌ در دانشگاه ‌پرينستون ‌(حتی‌، 131) موجود است‌. كحاله‌ آن‌ را النهاية فی‌ شرح‌ الكافية ذكر كرده‌ است‌ (1/ 200). 

ب‌ ـ آثار غيرموجود

1. شرح‌ المقدمة الجزولية (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1801)؛ 2. شرح‌ ميزان ‌العربيۀ ابن‌انباری‌ (همو، 2/ 1918)؛ 3. مناقب‌ الشيخ‌ ابن‌قدامة (بغدادی‌، 1/ 95)؛ 4. النظم‌ الفريد فی‌ نثر التقييد (حاجی‌‌خليفه‌، 2/ 1964). 

مآخذ

آصفيه‌، خطی‌؛ ابن‌تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌كثير، البداية؛ ابوحيان ‌غرناطی‌، محمد بن ‌يوسف‌، تذكرة النحاة، به‌ كوشش‌ عفيف ‌عبدالرحمن‌، بيروت‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ ازهريه‌، خطی‌؛ بغدادی‌، هديه‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ دارالكتب ‌المصريه‌، خطی‌؛ ذهبی‌، محمد بن ‌احمد، تاريخ‌ الاسلام ‌(الطبقة الرابعة و الستون‌)، به‌ كوشش ‌بشار عواد معروف ‌و ديگران‌، بيروت‌، 1408 ق‌/ 1988 م‌؛ همو، العبر، به‌ كوشش‌ ابوهاجر بسيونی‌ زغلول‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ رياضی‌ زاده‌، عبداللطيف‌ بن‌ محمد، اسماء الكتب‌، به‌ كوشش‌ محمد التونجی‌، دمشق‌، 1403 ق‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌؛ غسانی‌، الملك‌ الاشرف‌، المسجد المسبوك‌، به ‌كوشش‌ شاكر محمود عبدالمنعم‌، بيروت‌، 1395 ق‌/ 1975 م‌؛ فيروزآبادی‌، محمد بن ‌يعقوب‌، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد مصری‌، دمشق‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ كحاله‌، عمر رضا، معجم‌المؤلفين‌، بيروت‌، 1957 م‌؛ مدرس‌، محمد علی‌، ريحانة الادب‌، تبريز، 1346 ق‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، دار الفتح‌، للطباعة و النشر؛ يمانی‌، عبدالباقی‌ بن‌ عبدالمجيد، اشارة التعيين ‌فی‌ تراجم ‌النحاة و اللغويين‌، به‌ كوشش‌ عبدالمجيد دياب‌، حجاز، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ نيز:

Arberry, Aumer, I., Die arabischen Handschriften der K. hof- und Staatsbibliothek im Muenchen, Muenchen, 1866; ESC2 ; GAL; Hitti, Ph. et al., Descriptive Catalog of the Garrett Collection of Arabic Manuscripts in the Princeton University Library, Princeton, 1938.
ایران‌ناز کاشیان