ابن شاهین

ابن‌شاهین، ابوحفص عمر بن احمد بن عثمان، ملقب به واعظ (صفر 297- ذیحجۀ 385 / نوامبر 909- ژانویۀ 996)، محدث و رجالی بغداد. اصل وی از مرورود خراسان بود (خطیب بغدادی، 11 / 265؛ قس: ابن‌شاهین، فضائل، 25). او از 11 سالگی در بغداد به استماع حدیث پرداخت (ابن‌شاهین، همان، 40؛ خطیب بغدادی، همانجا) و پس از 330 ق برای استماع از محدثان دمشق به آن شهر رفت (ذهبی، 16 / 432). وی سفرهایی نیز به بصره، فارس و مصر داشته است (ابن‌شاهین، همان، 33، 46؛ ابن‌ماکولا، 4 / 291؛ ابن‌تغری بردی، 4 / 172). از جملۀ مهم‌ترین مشایخ ابن‌شاهین در حدیث می‌توان از ابوبکر بن ابی داوود، ابوالقاسم بغوی و محمد بن محمد باغندی نام برد (نک‍ ‍: ابن‌شاهین، همان، جم‍ ؛ خطیب بغدادی، همانجا).
او در قرائت نیز از ابن ابی داوود، ابن‌مجاهد، ابوبکر نقاش و احمد بن مسعود زهری بهره جست (ابن‌جزری، 1 / 588). خطیب بغدادی (11 / 267) یادآور شده که ابن‌شاهین نخستین بار در 332 ق در بصره حدیث گفته است. برخی از رجال‌شناسان بر‌وثاقت ابن‌شاهین در نقل حدیث تصریح کرده‌اند (نک‍ ‍: ابن‌ماکولا، همانجا؛ خطیب بغدادی، 11 / 267- 268). ذهبی (16 / 434) معتقد است که ابن‌شاهین به غوامض و مشکلات حدیث احاطه نداشت و جمعی از اهل حدیث سهل انگاری و اشتباهات وی را گوشزد کرده‌اند (نک‍ : خطیب بغدادی، همانجا). در منابع اشاره شده که وی دانش چندانی در فقه نداشته است (خطیب بغدادی، 11 / 267؛ ابن‌جوزی، 116).
راویان بسیاری از‌جمله پسرش عبیدالله بن عمر، محمد بن ابی الفوارس، هلال بن محمد حفار، احمد بن محمد برقانی و ابوسعد مالینی از او استماع حدیث کرده‌اند (خطیب بغدادی، 11 / 265؛ ذهبی، 16 / 432) و حسین بن علی طناجیری از وی قرائت آموخته است (ابن‌جزری، 1 / 588).
بنابر نقل خطیب بغدادی (11 / 268) او در بغداد وفات یافت و در باب حرب کنار قبر احمد بن حنبل مدفون شده.

آثـار

 ابن‌شاهین دارای آثار بسیاری بوده که شمار آنها را تا 330 عنوان ذکر کرده‌اند (خطیب بغدادی، 11 / 267).

الف‌ـ چاپی

 1. تاریخ اسماء ‌الثقات ممن نقل عنهم العلم، این کتاب به کوشش عبدالمعطی امین قلعحی در بیروت (1406 ق / 1986 م) به چاپ رسیده است. مؤلف در این کتاب بیش از هر چیز به اقوال یحیی بن معین و احمد بن حنبل استناد جسته است. در این اثر گاه از رجال ضعیف نیز ذکری به میان آمده است (مثلاً ص 282). ابن‌حجر در سراسر کتاب تهذیب التهذیب آراء رجالی ابن‌شاهین را مورد توجه قرار داده است؛ 2. فضائل فاطمةالزهراء (ع)، این اثر که شامل 37 حدیث در فضایل حضرت زهرا (ع) است، به کوشش محمد‌سعید طریحی در بیروت (1405 ق / 1985 م) به چاپ رسیده است.

ب ـ خطی

 1. امالی ابن‌شاهین، که قسمتهایی از آن در کتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود ( فهرس، 427-430، 541-543، 547-550)؛ 2. شرح مذاهب اهل السنة (ظاهریه، 1 / 204-206)؛ 3. ما اجتمع عندی من الحادیث التی بینی و بین رسول‌لله (ص) اربعة رجال ( فهرس، 569-572)؛ 4. ناسخ الحدیث و منسوخه، که نسخه‌هایی از آن در کتابخانۀ پاریس (دوسلان، شم‍ ‍718) و سایر کتابخانه‌های جهان (نک‍ : GAS, I / 209-210) موجود است. (برای دیگر آثار نک‍ ‍: فهرس، جم‍ ‍؛ ظاهریه، 1 / 332-333؛ ابن‌جوزی، همانجا؛ ابن‌حجر ،الاصابة، 1 / 2، جم‍ ‍؛ همو، لسان، 6 / 284؛ زرکلی، 5 / 40). 

مآخذ

 ابن‌تغری بردی، النجوم؛ ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة‌النهایة، به کوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1352 ق / 1932 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، تلبیس ابلیس، قاهره، 1368 ق؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة، به کوشش محمدسعید زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیة؛ همو، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، 1329-1331 ق؛ ابن‌شاهین، عمر بن احمد، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ همو، فضائل فاطمةالزهراء (ع)، به کوشش محمد سعید طریحی، بیروت. 1405 ق / 1985 م؛ ابن‌ماکولا، علی بن هبة لله، الاکمال، حیدر آباد دکن، 1405 ق / 1984 م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349 ق؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و اکرم البوشی، بیروت، 1404 ق / 1984 م؛ زرکلی، اعلام؛ ظاهریه، خطی (مجامیع)؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به کوشش یاسین محمد سوّاس، کویت، 1408 ق / 1987 م؛ نیز:

De Slane; GAS.

علی اکبر ضیائی