ابن حبان

اِبْنِ حِبّان‌، ابوحاتم‌، محمد بن‌ حبان‌ بن‌ احمد بن‌ حبان‌ (ح‌ 270- 21 شوال‌ 354 ق‌/ 883 -20 اكتبر 965 م‌)، محدث‌، فقيه‌ شافعی‌، مورخ‌ و لغوی‌ تميمی‌ بُستی‌. 
زادگاه‌ و تاريخ‌ تولد وی‌ دقيقاً دانسته‌ نيست‌. ابن‌حبان‌ در بُست‌ (شهری‌ قديمی‌ در جنوب‌ شرقی‌ افغانستان‌ كنونی‌) از ابواحمد اسحاق‌ بن‌ ابراهيم‌ و ابوالحسن‌ محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ جنيد (ياقوت‌، 1/ 613) و ديگران‌ مقدمات‌ علوم‌ را فرا گرفت‌ و سپس‌ برای‌ تكميل‌ دانش‌ خود در 300 ق‌/ 913 م‌ به‌ نيشابور رفت‌ (قفطی‌، 3/ 122) و اين‌، سرآغاز سفرهای‌ علمی‌ وی‌ بوده‌ است‌ (ذهبی‌، ميزان‌، 3/ 506). در نيشابور از ابوالعباس‌ محمد بن ‌اسحاق ‌سراج‌ و ديگران‌ استماع‌ حديث‌ كرد (ياقوت‌،همانجا)، و در جست‌وجوی‌ حديث‌ به‌ بسياری‌ از شهرهای‌ خراسان‌ و ماوراءالنهر، عراق‌، حجاز، شام‌ و مصر سفر كرد و چنانكه‌ نوشته‌اند مسافت‌ طولانی‌ و حوزۀ گسترده‌ای‌ از شاش‌ (چاچ‌ = تاشكند كنونی‌) تا اسكندريه‌ را پيمود (سمعانی‌، 2/ 225). مشايخ‌ او به‌ گفتۀ خود وی‌ بيش‌ از دو هزار تن‌ بوده‌اند (ابن‌ بلبان‌، 1/ 84). در هرات‌ از ابوبكر محمد بن‌ عثمان‌ دارمی‌، در ری‌ از ابوالقاسم‌ عباس‌ بن‌ فضل‌ مقری‌، در بصره‌ از ابوخليفه‌ فضل‌الله‌ بن‌ حباب‌ جمحی‌، در بغداد از ابوالعباس‌ حامد بن‌ محمد بن‌ شعيب‌ بلخی‌، در مكه‌ از ابوبكر محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ منذر نيشابوری‌، در دمشق‌ از ابوالحسن‌ احمد بن‌ عمير بن‌ جوصا، در بيروت‌ از محمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالسلام‌ بيروتی‌، در بيت‌المقدس‌ از عبدالله‌ بن‌ محمد بن‌ مسلم‌ مقدسی‌ و در مصر از ابوعبدالرحمن‌ احمد بن‌ شعيب‌ نسائی‌ و گروه‌ بسياری‌ از ديگر فقيهان‌ و محدثان‌ اين‌ طبقه‌ در شهرهای‌ مختلف‌ ديگری‌ كه‌ در مسير سفرهای‌ وی‌ قرار داشته‌، استماع‌ حديث‌ كرده‌ و دانش‌ اندوخته‌ كه‌ اسامی‌ شهرها و شيوخ‌ وی‌ را ياقوت‌ (1/ 613-615) به‌ تفصيل‌ ياد كرده‌ است‌. وی‌ پس‌ از سفری‌ طولانی‌ در 334 ق‌ به‌ نيشابوررفت‌ و جمع ‌بسياری‌ از او نقل ‌حديث ‌كرده‌اند (سمعانی‌، همانجا). ابن‌ حبان‌ بار ديگر نيز در 337 ق‌ به‌ نيشابور رفت‌ و در باب‌ الرازيّين‌ خانقاهی‌ بنا كرد و در آنجا كتب‌ خويش‌ را تدريس‌ می‌كرد (همانجا). مدتی‌ نيز در سمرقند فقه‌ تدريس‌ می‌كرد (ابن‌شاكر، 11/ 149-150). شاگردان‌ وی‌ بسيارند كه‌ می‌توان‌ از آن‌ ميان‌ به‌ ابوعبدالله‌ بن‌ مندۀ اصفهانی‌، ابوعبدالله‌ بن‌ بيع‌ حاكم‌ نيشابوری‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد ابن‌ غنجار، ابوعلی‌ منصور بن‌ عبدالله‌ بن‌ خالد ذُهلی‌ هروی‌ اشاره‌ كرد. ياقوت‌ (1/ 615) از علما و فقها و محدثينی‌ كه‌ از او روايت‌ كرده‌اند به‌ تفصيل‌ ياد كرده‌ است‌. 
تراجم‌ نويسان‌ و مورخان‌ از ابن‌ حبان‌ دو چهرۀ متفاوت‌ و گاه‌ متضاد ترسيم‌ كرده‌اند: برخی‌ وی‌ را ثقه‌ (ابن‌شاهين‌، 296)، حافظی‌ بزرگوار (ابن‌ ماكولا، 1/ 432) و عالم‌ به‌ متون‌ و اسانيد حديث‌ (ياقوت‌، 1/ 613) دانسته‌اند. اما دسته‌ای‌ چهره‌ای‌ منفی‌ از وی‌ به‌ دست‌ داده‌اند. مثلاً ابوالفضل‌ احمد بن‌ علی‌ بيكندی‌ او را دروغگو و هم‌نشين‌ با قرامطه‌ و فردی‌ دانسته‌ كه‌ با نوشتن‌ كتابی‌ برای‌ قرمطه‌ به‌ مقام‌ قضای‌ سمرقند رسيده‌ است‌ (ياقوت‌، 1/ 619-620). ابوعمرو ابن‌صلاح‌ گفته‌ كه‌ وی‌ دارای‌ اشتباهات‌ فاحشی‌ بوده‌ است‌ (ذهبی‌، ميزان‌، 3/ 507)، اما مهم‌ترين‌ دلايلی‌ كه‌ سبب‌ طعن‌ مخالفان‌ بر او شده‌ يكی‌ اين‌ است‌ كه‌ گفته‌ شده‌ وی‌ معتقد بوده‌ كه‌ نبوت‌ علم‌ و عمل‌ است‌ (همو، المغنی‌، 2/ 564) و ديگر اينكه‌ او منكر حد برای‌ خداوند بوده‌ است‌ (همو، ميزان‌، همانجا). ذهبی‌ در مقام‌ دفاع‌ از اتهاماتی‌ كه‌ بر ابن‌حبان‌ وارد كرده‌اند سخن‌ وی‌ را توجيه‌ كرده‌ است‌ (همانجا؛ همو، سير، 16/ 96- 98). ابن‌ حبان‌ از صاحب‌ نظران‌ علم‌ حديث‌ و رجال‌ است‌ و در اين‌ دو علم‌ آرای‌ ويژه‌ای‌ دارد. وی‌ در جرح‌ و تعديل‌ دارای‌ مسلكی‌ مخصوص‌ است‌ و معتقد است‌ كه‌ راوی‌ عدل‌ كسی‌ است‌ كه‌ جرحی‌ بر او وارد نشده‌ باشد، زيرا جرح‌ ضد عدل‌ است‌ و اگر كسی‌ را جرح‌ نكرده‌ باشند، لامحاله‌ عادل‌ شمرده‌ می‌شود (ابن‌ حبان‌، ثقات‌، 1/ 13). وی‌ معتقد است‌ كه‌ راوی‌ مجهول‌ هنگامی‌ كه‌ از نظر عين‌ و شخص‌ معين‌ شد عدل‌ شمرده‌ می‌شود. مگر اينكه‌ در مورد او جرح‌ و قدحی‌ آشكار شود. ابن‌ حبان‌ در كتاب‌ ثقات‌ خود بسياری‌ از افراد را نام‌ برده‌ و از آنها روايت‌ نقل‌ كرده‌ كه‌ از نظر ديگران‌ مجهول‌ هستند (ابن‌ حجر، 1/ 14). ذهبی‌ در سير (16/ 98- 102) و سبكی‌ (3/ 133- 135) نظر وی‌، راجع‌ به‌ برخی‌ احاديث‌ را نقل‌ كرده‌اند كه‌ با برداشت‌ شايع‌ در ميان‌ فقها و محدثان‌ متفاوت‌ است‌. ابن‌ حبان‌ مورد توجه‌ امرا و حكام‌ خراسان‌ قرار داشته‌ و بارها به‌ سمت‌ قضا منصوب‌ شده‌ است‌. به‌ گفتۀ سمعانی‌ (2/ 225) او در سمرقند و نسا و ديگر شهرهای‌ خراسان‌ به‌ قضا پرداخته‌ است‌. ابوسعد ادريسی‌ گفته‌ كه‌ ابن‌ حبان‌ مدت‌ زيادی‌ در سمرقند قاضی‌ بود و امير ابوالمظفر سامانی‌ برای‌ او و شاگردانش‌ و ديگر دانشمندان‌ در اين‌ شهر صُفه‌ای‌ بنا كرد (ابن‌ حجر، 5/ 114). ابن‌ حبان‌ در بست‌ در صفه‌ای‌ كه‌ نزديك‌ خانۀ خود بنا كرده‌ بود. به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. اين‌ صفه‌ مدرسۀ پيروان‌ و شاگردان‌ او شد و برای‌ آنان‌ مستمری‌ مقرر گرديد (سمعانی‌، 2/ 225-226). 

آثار

ابن‌ حبان‌، به‌ تصريح‌ عبّادی‌ (ص‌ 101) و ابن‌ ماكولا (1/ 432) و ديگران‌ دارای‌ تصنيفات‌ بسيار بوده‌ است‌. او خود در كتاب‌ روضة العقلاء (ص‌ 33، 41، 50، 92، 132، 157، 182، 224، 229) به‌ شماری‌ از كتابهای‌ خويش‌ اشاره‌ كرده‌ است‌. خطيب‌ بغدادی‌ متجاوز از 40 كتاب‌ وی‌ را نام‌ برده‌ است‌ (ياقوت‌، 1/ 616- 618). كمال‌ يوسف‌ الحوت‌ در مقدمۀ الاحسان‌ بترتيب‌ صحيح‌ ابن‌ حبانِ ابن‌ بلبان‌ فارسی‌ (1/ 11-15) فهرستی‌ شامل‌ 63 اثر وی‌ را ارائه‌ كرده‌ است‌. خطيب‌ به‌ نقل‌ از سجزی‌ تصريح‌ كرده‌ است‌ كه‌ ابن‌حبان‌ خانه‌ و كتابخانۀ خود را وقف‌ كرده‌ بود تا دانشمندان‌ بتوانند از كتابهای‌ وی‌ نسخه‌برداری‌ كنند. اما بيشتر آثار وی‌ از ميان‌ رفت‌ و جز اندكی‌ از آثار ابن‌حبان‌ در دست‌ نيست‌ (ياقوت‌، 1/ 616 - 619). 

الف‌ ـ آثار چاپی‌

1. الثقات‌، ابن‌ حبان‌ در مقدمۀ اين‌ كتاب‌ (1/ 11) اشاره‌ كرده‌ است‌ كه‌ در دو كتاب‌ الثقات‌ و الضعفاء و المجروحين‌ برخلاف‌ اثر ديگر خود التاريخ‌ الكبير تفصيل‌ اسانيد و طرق‌ را ذكر نكرده‌ است‌. كتاب‌ الثقات‌ شامل‌ موثقين‌ از صحابه‌ و تابعين‌ است‌. اين‌ كتاب‌ در ميان‌ سالهای‌ 1393 تا 1403 ق‌/ 1973-1983 م‌ به‌ كوشش‌ سيدعزيز بيك‌ و ديگران‌ در حيدرآباد دكن‌ چاپ‌ شده‌ است‌؛ 2. روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، كتابی‌ است‌ در اخلاق‌. ابن‌ حبان‌ در مقدمه‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ كه‌ آن‌ را برای‌ علما و فضلا و ارباب‌ معرفت‌ نوشته‌ است‌ و در آن‌ خصال‌ خوب‌ و بد مورد بررسی‌ قرار گرفته‌ و برای‌ اين‌ منظور از روايات‌ و اخبار و حكايات‌ و اشعار نيز كمك‌ گرفته‌ است‌. كتاب‌ مذكور يك‌ بار در كلكته‌ 1368 ق‌/ 1948 م‌ و بار ديگر به‌ كوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد و ديگران‌ در 1397 ق‌/ 1977 م‌ در بيروت‌ منتشر شده‌ است‌؛ 3. المجروحين‌ من‌ المحدثين‌ و الضعفاء و المتروكين‌، در جرح‌ و تعديل‌. اين‌ كتاب‌ در 3 مجلد به‌ كوشش‌ محمود ابراهيم‌ زايد در 1396 ق‌/ 1976 م‌ در حلب‌ منتشر شده‌ است‌؛ 4. مشاهير علماء الامصار، در جرح‌ و تعديل‌، كه‌ شامل‌ 1602 شرح‌ حال‌ از محدثان‌ موثق‌ است‌ و در آن‌ ثقات‌ صحابه‌ و تابعين‌ عنوان‌ شده‌اند. در اين‌ كتاب‌ بيشتر راويان‌ سده‌های‌ 1 و 2 ق‌/ 7 و 8 م‌ ذكر شده‌اند و پس‌ از قرن‌ 2 ق‌/ 8 م‌ تنها حدود 20 نفر در اين‌ كتاب‌ آورده‌ شده‌اند. ابن‌حبان‌ مشاهير اصحاب‌ پيامبر(ص‌) و تابعين‌ را بر اساس‌ شهرهای‌ اقامت‌ آنان‌ آورده‌ است‌. اين‌ شهرها عبارتند از: مدينه‌، مكه‌، بصره‌، كوفه‌، شام‌، مصر، يمن‌ و خراسان‌ و در مورد اتباع‌ تابعين‌ شهرهای‌ بغداد و واسط نيز به‌ آنها اضافه‌ شده‌اند. اين‌ كتاب‌ به‌ كوشش‌ م‌. فلايشهامر در قاهره‌ در 1379 ق‌/ 1959 م‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 

ب‌ ـ آثار خطی‌

1. اسماء الصحابة، نسخه‌های‌ آن‌ در كتابخانۀ عـارف‌ حكمت‌ مدينه‌ (نک‍ : سيد، 2(3)/ 76) و كتابخانۀ دانشگاه‌ استانبول‌ (نک‍ : GAS, I/ 191) موجود است‌؛ 2. تفسير، كه‌ نسخه‌های‌ آن‌ در كتابخانه‌ های‌ محموديۀ مدينه‌ و دانشگاه‌ استانبول‌ موجود است‌ (همانجا)؛ 3. صحيح‌، كه‌ در مآخذ به‌ اسامی‌ التقاسيم‌ و الانواع‌ يا الانواع‌ و التقاسيم‌ (ياقوت‌، 1/ 618؛ ذهبی‌، سير، 16/ 94) نيز خوانده‌ شده‌ و از منابع‌ مهم‌ حديث‌ اهل‌ سنت‌ به‌ شمار می‌رود. نسخه‌های‌ خطی‌ از اين‌ كتاب‌ به‌ صورت‌ اجزای‌ پراكنده‌ در كتابخانه‌های‌ توپكاپی‌سرايی‌ (كاراتای‌، شم‍ 2603-2605)، برلين‌ (آلوارت‌، شم‍ 1268)، ازهريه‌ (ازهريه‌، شم‍ 4218)، خديويه‌ (خديويه‌، 7(2)/ 689) موجود است‌ (نيز نک‍ : GAS, I/ 190). اين‌ كتاب‌ به‌ وسيلۀ امير علاءالدين‌ علی‌ بن‌ بلبان‌ فارسی‌ تنقيح‌ شده‌ و تحت‌ عنوان‌ الاحسان‌... (نک‍ : مآخذ) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. نورالدين‌ هيثمی‌ (د 805 ق‌/ 1402 م‌) روايات‌ و احاديثی‌ كه‌ در صحيح‌ بخاری‌ و مسلم‌ وجود ندارد و اصطلاحاً «زوائد» ناميده‌ می‌شوند از صحيح‌ ابن‌حبان‌ جمع‌آوری‌ كرده‌ و آن‌ را موارد الظمان‌ علی‌ زوائد ابن‌حبان‌ ناميده‌ است‌ كه‌ به‌ كوشش‌ محمد عبدالرزاق‌ حمزه‌ در بيروت‌ منتشر شده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ بلبان‌، علی‌، الاحسان‌ بترتيب‌ صحيح‌ ابن‌ حبان‌، به‌ كوشش‌ كمال‌ يوسف‌ الحوت‌، بيروت‌، 1407 ق‌/ 1987 م‌؛ ابن‌ حبان‌، محمد، كتاب‌ الثقات‌، به‌ كوشش‌ عزيزبيگ‌ و ديگران‌، حيدرآباد دكن‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ همو، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، به‌ كوشش‌ محمد محيی‌الدين‌ عبدالحميد و ديگران‌، بيروت‌، 1397 ق‌/ 1977 م‌؛ ابن‌حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان ‌الميزان‌، حيدر آباد دكن‌، 1329 ق‌؛ ابن‌ شاكر، محمد، عيون‌ التواريخ‌، نسخۀ عكسی‌، استانبول‌، كتابخانۀ احمد ثالث‌، شم‍ 2922؛ ابن‌ شاهين‌، عمر بن احمد، تاريخ‌ اسماء الثقات‌، به‌ كوشش‌ عبدالمعطی‌ امين‌ قلعجی‌، بيروت‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ ابن‌ ماكولا، علی‌ بن هبةالله، الاكمال‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌ بن‌ يحيی‌ معلمی‌ يمانی‌، حيدرآباد دكن‌، 1381 ق‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ خديويه‌، فهرست‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ اكرم‌ البوشی‌ و شعيب‌ الارنؤوط، بيروت‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ همو، المغنی‌، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ عتر، حلب‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ همو، ميزان‌ الاعتدال‌، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد البجاوی‌، قاهره‌، 1382 ق‌/ 1962 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمود محمد الطناحی‌، قاهره‌، 1383 ق‌/ 1964 م‌؛ سمعانی‌، عبدالكريم‌ بن محمد، الانساب‌، به‌ كوشش‌ عبدالرحمن‌ بن‌ يحيی‌ معلمی‌ يمانی‌، حيدرآباد دكن‌، 1383 ق‌/ 1963 م‌؛ سيد، فؤاد، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1957 م‌؛ عبادی‌، محمد بن احمد، طبقات‌ الفقهاء الشافعية، به‌ كوشش‌ گوستا ويتستام‌، ليدن‌، 1964 م‌؛ قفطی‌، علی‌ بن یوسف، انباه الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1374 ق‌/ 1955 م‌؛ ياقوت‌، بلدان‌؛ نيز: 

Ahlwardt; GAS; Karatay, F.E., Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça yazmalar Kataloğu, İstanbul, 1964. 
علی‌ رفيعی‌