ابن حبش

اِبْنِ حَبَش‌، ابوعلی‌ حسين‌ بن‌ محمد دينوری‌ (پيش‌ از 300- 373 ق‌/ 913-983 م‌)، مقری‌ دينور. از جزئيات‌ زندگی‌ وی‌ چيزی‌ نمی‌دانيم‌. تنها می‌توان‌ گفت‌ كه‌ او برای‌ استماع‌ از ابويعلی‌ موصلی‌ (د 307 ق‌) و عباس‌ رازی‌ (د 310 ق‌) می‌بايست‌ پيش‌ از 300 ق‌ متولد شده‌ و در اوايل‌ عمر در بغداد بوده‌ باشد. ابن‌ حبش‌ چنانكه‌ از نسبتش‌ برمی‌آيد اهل‌ دينور بوده‌ و بخشی‌ از عمرش‌ را در همانجا به‌ اقراء اشتغال‌ داشته‌ است‌ (نک‍ : ذهبی‌، معرفة، 1/ 261). از يك‌ سفر او به‌ حران‌ برای‌ فراگيری‌ قرائت‌ نيز آگاهی‌ داريم‌ (ابن‌ جزری‌، غاية، 1/ 10). از مهم‌ترين‌ مشايخ‌ ابن‌ حبش‌ در قرائت‌ عباس‌ بن‌ فضل‌ بن‌ شاذان‌ رازی‌ و ابوبكر ابن‌ مجاهد قابل‌ ذكرند (همان‌، 1/ 250؛ همو، النشر، 1/ 127)، ولی‌ او بيش‌ از همه‌ به‌ ابوعمران‌ موسی‌ بن‌ جرير رقی‌ نزديك‌ بود، چنانكه‌ از وی‌ گاه‌ با عنوان‌ «صاحب‌ موسی‌ بن‌ جرير» (ذهبی‌، العبر، 2/ 141؛ ابن‌ شاكر، 10/ 80) ياد شده‌ است‌ (در مورد ديگر مشايخ‌ ابن‌ حبش‌ در قرائت‌ نک‍ : ابن‌جزری‌، غاية، همانجا). از راويان‌ وی‌ در قرائت‌ نيز ابوبكر محمد بن‌ مظفر دينوری‌، ابوالحسين‌ علی‌ بن‌ محمد خبازی‌، ابوالفضل‌ محمد بن‌ جعفر خزاعی‌ و ابوالعلاء محمد بن‌ علی‌ وسطی‌ را می‌توان‌ نام‌ برد (نک‍ : همو، النشر، 1/ 131-132؛ در مورد ديگر راويان‌ نک‍ : همو، غاية، همانجا). ابوعمرو دانی‌ او را ثقه‌ دانسته‌ است‌ (ذهبی‌، معرفة، 1/ 260). 
ابن‌ حبش‌ چنانكه‌ از برخی‌ منابع‌ برمی‌آيد، با قرائت‌ قاريان‌ مختلف‌ آشنا بود (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک‍ : ابن‌ جزری‌، النشر، 2/ 410)، ليكن‌ شهرت‌ او در روايت‌ قرائت‌ ابوعمرو است‌. او روايت‌ دوری‌ از ابو عمرو را از طريق‌ ابن‌ مجاهد از ابوالزعراء با دو واسطه‌ و روايت‌ سومی‌ را از طريق‌ ابن‌ جرير با يك‌ واسطه‌ فرا گرفته‌ بود. در متون‌ قرائت‌ مربوط به‌ سده‌های‌ 5 و 6 ق‌/ 11 و 12 م‌ روايت‌ او از سوسی‌ بيش‌ از دوری‌ مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و شايد يكی‌ از علل‌ آن‌ كمتر بودن‌ واسطۀ او تا سوسی‌ باشد، اما شايد نزديكی‌ خاص‌ ابن‌ حبش‌ به‌ ابن‌ جرير و نيز ابن‌جرير به‌ سوسی‌ (نک‍ : همو، غاية، 2/ 317)، موجب‌ شده‌ تا خود ابن‌حبش‌ به‌ روايت‌ سوسی‌ بيش‌ از دوری‌ علاقه‌ ورزد، چنانكه‌ از چهار راوی‌ مهمی‌ كه‌ از وی‌ روايت‌ سوسی‌ را فرا گرفته‌اند، تنها خبازی‌ و ابوالعلاء روايت‌ دوری‌ را هم‌ از او اخذ كرده‌اند (نک‍ : همو، النشر، 1/ 122-127). بجز قرائت‌ ابوعمرو، ابن‌حبش‌ در روايت‌ قرائت‌ كسايی‌ نيز نقش‌ شايان‌ ذكری‌ دارد. او روايت‌ ابن‌ ابی‌ سريج‌ از كسايی‌ را كه‌ از روايات‌ منسوخ‌ كسايی‌ به‌ شمار می‌رود، از طريق‌ عباس‌ بن‌ فضل‌ يعنی‌ با يك‌ واسطه‌ از ابن‌ ابی‌ سريج‌ فراگرفته‌ است‌ (همو، غاية، 1/ 250). چنانكه‌ گفته‌ شد ابن‌ حبش‌ با قرائت‌ ساير قاريان‌ نيز آشنا بوده‌ و احتمالاً استادش‌ ابن‌ مجاهد در آموختن‌ قرائات‌ سبع‌ به‌ او نقش‌ قابل‌ ملاحظه‌ای‌ داشته‌ است‌. 
به‌ گفتۀ مقدسی‌ (ص‌ 395) مردم‌ دينور قرائت‌ ابوعبيد و ابوحاتم‌ را برگزيده‌ بودند و در ادغام‌، به‌ مذهب‌ ابن‌عمرو و ابن‌كثير عمل‌ می‌كردند، بنابراين‌ با توجه‌ به‌ تعاليم‌ ابن‌ مجاهد استاد ابن‌ حبش‌ در ترويج‌ قرائات‌ سبع‌ و ترك‌ قرائات‌ شاذ (كه‌ قرائت‌ ابوعيد و ابوحاتم‌ از آن‌ جمله‌ بود) و مقبوليت‌ اين‌ تعاليم‌ در عراق‌، همچنين‌ به‌ جهت‌ علاقۀ شخصی‌ ابن‌ حبش‌ به‌ قرائت‌ ابن‌عمرو طبعاً او پس‌ از بازگشت‌ به‌ دينور در محافل‌ آن‌ ديار، درگيريهايی‌ داشته‌ و شايد همو بود كه‌ قاريان‌ دينور را متقاعد كرده‌ تا دست‌ كم‌ در ادغام‌، به‌ مذهب‌ ابی‌ عمرو گردن‌ نهند. وی‌ شاگردانی‌ چون‌ محمد بن‌ مظفر تربيت‌ كرد كه‌ قرائت‌ ابی‌ عمرو را در دينور ترويج‌ می‌كردند (نک‍ : ابن‌ جزری‌، غاية، 2/ 264؛ قس‌: همو، النشر، 1/ 131). 
ابن‌ حبش‌ در روايت‌ از سوسی‌ انفراداتی‌ دارد كه‌ ابن‌ جزری‌ در النشر به‌ آنها اشاره‌ كرده‌ است‌. البته‌ نام‌ ابن‌ حبش‌ بيشتر در اختلافات‌ مربوط به‌ مسائل‌ تجويدی‌ نظير ادغام‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (نک‍ : همو، غاية، 1/ 250؛ همو، تحبير، 26). يكی‌ از موارد مشهور در قرائت‌ ابن‌ حبش‌ قول‌ به‌ تكبير در پايان‌ جميع‌ سوره‌هاست‌. نكتۀ درخور توجه‌ اين‌ است‌ كه‌ وی‌ سنت‌ گفتن‌ تكبير را اولاً به‌ جميع‌ قراء (لااقل‌ مشهور) نسبت‌ می‌دهد، ثانياً آن‌ را مختص‌ به‌ مابعد سورۀ ضحی‌ نمی‌داند. او برخلاف‌ مقری‌ معاصرش‌ كارزينی‌، شاگردان‌ خود را ملزم‌ به‌ ذكر تكبير می‌كرد، حال‌ آنكه‌ كارزينی‌ اين‌ عمل‌ را مخالف‌ سنت‌ نقل‌ در قرائت‌ می‌دانست‌ (همو، النشر، 2/ 410؛ همو، غاية، 1/ 250؛ قس‌: ذهبی‌، معرفة، 1/ 261). شاگردان‌ ابن‌ حبش‌ به‌ خصوص‌ ابوالعلا نيز گاه‌ در نقل‌ از او دچار اختلاف‌ شده‌اند (به‌ عنوان‌ نمونه‌ نک‍ : ابن‌جزری‌، النشر، 1/ 283، 286، 291، 293، 295). 
ابن‌حبش‌ در حديث‌ نيز دستی‌ داشته‌ است‌. او از محدثان‌ بزرگی‌ چون‌ ابويعلی‌ موصلی‌ صاحب‌ مسند و يحيی‌ بن‌ محمد بن‌ صاعد حديث‌ شنيده‌ (ابن‌ماكولا، 2/ 354) و يك‌ جزء روايتی‌ گرد آورده‌ كه‌ ابونصر كسّار آن‌ را از او روايت‌ كرده‌ است‌ (ذهبی‌، معرفة، 1/ 260). 

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، تحبير التيسير، بيروت‌، دارالكتب‌ العلمية؛ همو، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ برگشترسر، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ همو، النشر فی‌ القراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ علی‌ محمد الضباع‌، مصر، كتابخانۀ مصطفی‌ محمد، ابن‌ شاكر كتبی‌، محمد، عيون‌ التواريخ‌، عكس‌ نسخۀ خطی‌ چستربيتی‌، شم‍ 46629، موجود در مركز؛ ابن‌ ماكولا، علی‌ بن هبةالله، الاكمال‌، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، العبر، به‌ كوشش‌ محمدسعيد زغلول‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ همو، معرفة القراء الكبار، به‌ كوشش‌ محمد سيد جاد الحق‌، قاهره‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ مقدسی‌، محمد بن احمد، احسن‌ التقاسيم‌، به‌ كوشش‌ دخويه‌، ليدن‌، 1906 م‌. 

بخش‌ علوم‌ قرآنی‌ و حديث‌