ابن حاج، ابوعبدالله محمد بن محمد

اِبْنِ حاج‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ محمد بن‌ محمد عبدری‌ فاسی‌ (د 20 جمادی‌ الاول‌ 737 ق‌/ 25 دسامبر 1336 م‌)، فقيه‌ مالكی‌. با توجه‌ به‌ اينكه‌ مدت‌ زندگی‌ او را بيش‌ از 80 سال‌ نوشته‌اند (ابن‌ رافع‌، 1/ 154؛ ابن‌ ملقن‌، 471)، می‌توان‌ تولد او را در حدود 657 ق‌ تخمين‌ زد. ابن‌ حاج‌ در آغاز از علمای‌ فاس‌ دانش‌ آموخت‌، آنگاه‌ به‌ قاهره‌ رفت‌ و تا پايان‌ عمر در آنجا اقامت‌ گزيد (ابن‌ حاج‌، 1/ 3؛ ابن‌ فرحون‌، 328). وی‌ پس‌ از عمری‌ دراز، در قاهره‌ درگذشت‌ و در قرافه‌ (در نزديكی‌ قاهره‌) به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (مقريزی‌، 2(2)/ 425). 
ابن‌ حاج‌ شاگرد نزديك‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ ابی‌ جمره‌ بوده‌ و از او و ديگر مشايخ‌ صوفيه‌ تعاليم‌ آنان‌ را فرا گرفته‌ است‌. حجوی‌ حتی‌ او را صاحب‌ طريقه‌ای‌ مشهور در تصوف‌ دانسته‌ است‌ (2/ 239؛ نک‍ : ابن‌حاج‌، 1/ 3؛ ابن‌رافع‌، 1/ 155). ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌ نيز به‌ صوفی‌ بودن‌ او تصريح‌ كرده‌ است‌ (جذوة الاقتباس‌، 1/ 228؛ درة الحجال‌، 1/ 114). از ديگر مشايخ‌ ابن‌ حاج‌ می‌توان‌ تقی‌الدين‌ عبيد اسعردی‌ را ذكر كرد كه‌ نزد او موطأ مالك‌ را به‌ روايت‌ يحيی‌ بن‌ يحيی‌ فراگرفته‌ است‌ (ابن‌ رافع‌، 1/ 154). از شاگردان‌ و راويان‌ وی‌ نيز می‌توان‌ از محمد بن‌ رافع‌ سلامی‌ ياد كرد (نک‍ : همو، 1/ 155؛ نيز ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، 3/ 93؛ ابن‌ حجر، 5/ 72، 508؛ مخلوف‌، 218). 

آثار

الف‌ ـ چاپی

1. المدخل‌ تنمية الاعمال‌ بتحسين‌ النيات‌ و التنبيه‌ علی‌ بعض‌ البدع‌ و العوائد التی‌ انتحلت‌ و بيان‌ شناعتها و قبحها، نام‌ ديگر اين‌ اثر مدخل‌ الشرع‌ الشريف‌ علی‌ المذاهب‌ الاربعة است‌ كه‌ ظاهراً تأليف‌ آن‌ را در 732 ق‌/ 1332 م‌ به‌ پايان‌ آورده‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1643). وی‌ در اين‌ كتاب‌ بسياری‌ از بدعتهايی‌ را كه‌ از منكرات‌ مسلمه‌ و برخی‌ ديگر را كه‌ از شبهات‌ می‌دانسته‌ و در ميان‌ مردم‌ در عصر مماليك‌ رايج‌ بوده‌ (مثلاً 2/ 255- 258؛ مقريزی‌، 2(2)/ 426)، نقد كرده‌ است‌. او در اين‌ اثر خود پاره‌ای‌ مسائل‌ فقهی‌، اخلاقی‌، اقتصادی‌ و اجتماعی‌ را از چگونگی‌ پوشش‌ زنان‌، آداب‌ غذاخوردن‌، اعياد و ايام‌ سوگواری‌، مسائل‌ حسبه‌، حدود و تعزيرات‌، مناسبات‌ اقتصادی‌ و مالی‌ ميان‌ مردم‌ و جز آن‌ مورد بررسی‌ قرار داده‌ است‌. شهرت‌ عمدۀ ابن‌حاج‌ در واقع‌ مرهون‌ تأليف‌ كتاب‌ المدخل‌ و مخالفتهای‌ وی‌ با بدعتهاست‌. اين‌ كتاب‌، نخست‌ در 1297 ق‌/ 1880 م‌ در اسكندريه‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ و بعدها به‌ كرات‌ از جمله‌ در 1401 ق‌/ 1981 م‌ در قاهره‌ در 4 جلد تجديد چاپ‌ شده‌ است‌؛ 2. شموس‌ الانوار و كنوز الاسرار، در علم‌ حروف‌ (بغدادی‌، 57). چاپ‌ اول‌ آن‌ در 1297 ق‌ در مصر انجام‌ گرفته‌ و بعدها نيز در 1329 ق‌ تجديد چاپ‌ شده‌ است‌. 

ب‌ ـ خطی‌

بلوغ‌ القصد و المنی‌ فی‌ خواص‌ اسماء الله‌ الحسنی‌. زركلی‌ از وجود نسخۀ آن‌ خبر داده‌ است‌ (7/ 35). 

مآخذ

ابن‌ حاج‌، محمد بن محمد، المدخل‌، قاهره‌، 1401 ق‌/ 1981 م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، الدرر الكامنة، حيدرآباد دكن‌، 1396 ق‌/ 1976 م‌؛ ابن‌ رافع‌، محمد، الوفيات‌، به‌ كوشش‌ صالح‌ مهدی‌ عباس‌، بيروت‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌ بن علی، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ بن‌ شقرون‌، قاهره‌، 1351 ق‌؛ ابن‌قاضی‌ شهبه‌، بوبكر ابن‌ احمد، طبقات‌ الشافعية، حيدرآباد دكن‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌، احمد بن محمد، جذوة الاقتباس‌، رباط، 1974 م‌؛ همو، درة الحجال‌، به‌ كوشش‌ محمد الاحمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1391 ق‌/ 1971 م‌؛ ابن‌ ملقن‌، عمر بن‌ علی‌، طبقات‌ الاولياء، به‌ كوشش‌ نورالدين‌ شريبة، قاهره‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ بغدادی‌، ايضاح‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ حجوی‌، محمد بن حسن، الفكر السامی‌، به‌ كوشش‌ عبدالعزيز بن‌ عبدالفتاح‌ القاری‌، مدينه‌، 1397 ق‌/ 1977 م‌؛ زركلی‌، اعلام‌؛ مخلوف‌، محمد بن محمد، شجرة النور الزكية، بيروت‌، 1349 ق‌؛ مقريزی‌، احمد، كتاب‌ السلوك‌ لمعرفة دول‌الملوك‌، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌ زياده‌، قاهره‌ 1942 م‌. 

سعيدالله‌ قره‌بگلو