ابن حاج، ابوالفیض

اِبْنِ حاج‌، ابوالفيض‌ حمدون‌ بن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ حمدون‌ سُلمی‌ مِرداسی‌ (1174-7 ربيع‌الثانی‌ 1232 ق‌/ 1761-24 فوريۀ 1817 م‌)، مفسر، اديب‌ و فقيه‌ مالكی‌. ازهری‌ (ص‌ 143) كنيۀ او را ابوالمواهب‌ آورده‌ است‌. ابن‌ حاج‌ در فاس‌ متولد شد و پرورش‌ يافت‌ (گنون‌، 1/ 296) و علوم‌ دينی‌ و ادبی‌ را نزد استادانی‌ چون‌ طيب‌ بن‌ كيران‌، بنانی‌، يازغی‌ و عبدالقادر بن‌ شقرون‌ فرا گرفت‌ (مخلوف‌، 379). در سفر حج‌ با دانشمندان‌ بنام‌ زمان‌ مانند شيخ‌ مرتضی‌ و شيخ‌ كوهن‌ در مكه‌ ملاقات‌ و از آنان‌ كسب‌ فيض‌ كرد (همانجا). شهرت‌ و مهارت‌ او در فقه‌ و ادب‌ موجب‌ حرمتش‌ نزد اميران‌ گرديد، چنانكه‌ پس‌ از تسلط وهابيان‌ بر سرزمين‌ حجاز، عبدالله‌ بن‌ سعود وهابی‌، برای‌ دعوت‌ به‌ آيين‌ خود، نامه‌هايی‌ به‌ اطراف‌ و از جمله‌ فاس‌ فرستاد و اصول‌ مذهب‌ وهابی‌ را تشريح‌ كرد. ابن‌ حاج‌ از جانب‌ سلطان‌ مولی‌ سليمان‌ امير فاس‌ مأموريت‌ يافت‌ كه‌ جواب‌ نامه‌ را تهيه‌ كند (ناصری‌، 8(2)/ 119-120). او مدتی‌ نيز تصدی‌ حسبۀ فاس‌ و مظالم‌ مغرب‌ را بر عهده‌ داشت‌ و گفته‌ شده‌ كه‌ در امر به‌ معروف‌ و نهی‌ از منكر و رفع‌ ستم‌ از مردمان‌ اهتمام‌ خاصی‌ داشت‌ (گنون‌، 1/ 297). ابن‌ حاج‌ تأليفاتی‌ در مسائل‌ فقهی‌، كلامی‌، تفسير، منطق‌ و جز آن‌ دارد: 

آثار

الف‌ ـ چاپی

نفحة المسك‌ الداری‌ لقارئ صحيح‌ البخاری‌ كه‌ زركلی‌ (2/ 275) از چاپ‌ آن‌ اطلاع‌ داده‌ است‌. بروكلمان‌ نيز ضمن‌ ضبط نام‌ آن‌ به‌ شكل‌ بهجة المسك‌ الداری‌ لقارئ تاريخ‌ البخاری‌ كه‌ غير دقيق‌ به‌ نظر می‌رسد، از چاپ‌ آن‌ در فاس‌ بدون‌ ذكر تاريخ‌ خبر داده‌ است‌ (GAL,S, I/ 264).

ب‌ ـ خطی‌

1. تأليف‌ فی‌ قوله‌ تعالی‌: و آية لهم‌ الليل‌ نسلخ‌ منه‌ النهار، در تفسير (علوش‌، 1/ 38)؛ 2. تقاييد مختلفة، كتابخانۀ صبيحيۀ سلا (حجی‌، 590)؛ 3. تقييد علی‌ قوله‌ تعالی‌: تلك‌ حدود الله‌، در تفسير (علوش‌، 1/ 41)؛ 4. الثمر (يا التمر) المهتصر من‌ روض‌ المختصر، حواشی‌ بر شرح‌ تفتازانی‌ بر تلخيص‌ المفتاح‌ خطيب‌ قزوينی‌ (حجی‌، 346؛ (GAL, S, I/ 518؛ 5 و 6: دو مجلد ديوان‌ اشعار (زركلی‌، همانجا)؛ 7. رسالة فی‌ اجتماع‌ النفی‌ و القيد (حجی‌، 356)؛ 8. رسالة فی‌ كلمة «قال‌» الواقعة بين‌ رجال‌ الحديث‌ ذكراً او حذفاً (تيموريه‌، 2/ 75)؛ 9. شرح‌ عقود الفاتحة (حجی‌، 277)؛ 10. مقامات‌ حمدونية (زركلی‌، همانجا) كه‌ احتمالاً با مقامة حمدون‌ ابن‌ الحاج‌ موجود در كتابخانۀ جلاوی‌ پاشا در مراكش‌ (نک‍ : جامعه‌، 5(1)/ 190) يكی‌ است‌؛ 11. مقصورة فی‌ العروض‌ (حجی‌، 378)؛ 12. نوافح‌ الغالية فی‌ المدائح‌ السليمانية (وايدا، IV/ 524) كه‌ احتمال‌ دارد با يكی‌ از دو ديوان‌ وی‌ منطبق‌ باشد (در مورد آثار منسوب‌ به‌ ابن‌ حاج‌ نک‍ : مخلوف‌، 379؛ گنون‌، 1/ 297؛ ازهری‌، 142-143). 

مآخذ

ازهری‌، محمد بشير، كتاب‌ اليواقيت‌ الثمينة فی‌ اعيان‌ مذهب‌ عالم‌ المدينة، مصر، 1324 ق‌؛ تيموريه‌، فهرست‌؛ جامعه‌، خطی‌؛ حجی‌، محمد، فهرس‌ الخزانة العلمية الصبيحية بسلا، كويت‌، 1406 ق‌؛ زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1986 م‌؛ علوش‌، ی‌. س‌. و عبدالله‌ رجراجی‌، فهرس‌ المخطوطات‌ العربية المحفوظة فی‌ الخزانة العامة برباط الفتح‌، رباط، 1954 م‌؛ گنون‌، عبدالله‌، النبوغ‌ المغربی‌ فی‌ الادب‌ العربی‌، دارالكتاب‌ اللبنانی‌، بيروت‌؛ مخلوف‌، محمد، شجرة النور الزكية فی‌ طبقات‌ المالكية، بيروت‌، 1349 ق‌؛ ناصری‌، احمد بن خالد، الاستقصاء لاخبار دول‌ المغرب‌ الاقصی‌، به‌ كوشش‌ جعفر و محمد ناصری‌، بيروت‌، 1956 م‌؛ نيز: 

GAL, S; Vajda, G., Index général des manuscrits arabes musulmans de la Bibliothéque nationale de Paris, Paris, 1953. 
سعيدالله‌ قره‌ بگلو