ابن حاج، احمد

اِبْنِ حاج‌، احمد بن‌ محمد بن‌ محمد بن‌ عثمان‌ وَرنيدی‌ (د ح‌ 930 ق‌/ 1524 م‌)، شاعر و صوفی‌ مغربی‌. همۀ آگاهی‌ ما دربارۀ زندگی‌ او محدود به‌ شرح‌ حالی‌ است‌ كه‌ ابن‌مريم‌ در كتاب‌ البستان‌ دربارۀ او نگاشته‌ است‌. وی‌ در جبل‌ بنی‌ ورنيد در تلمسان‌ به‌ دنيا آمد و نزد احمد ابن‌ محمد بن‌ زكری‌ تلمسانی‌ كه‌ از كودكی‌ تربيت‌ او را بر عهده‌ داشت‌ علم‌ اصول‌، منطق‌، معانی‌ و بيان‌ و زبان‌ عربی‌ آموخت‌ (ابن‌ مريم‌، 8، 17) و همين‌ استاد در 897 ق‌ به‌ وی‌ اجازۀ روايت‌ گفته‌ها و نوشته‌هايش‌ را داد (همو، 18-23)، استاد ديگر او علی‌ بن‌ يحيی‌ السلكسينی‌ بود (همو، 146). افزون‌ بر اين‌ دو، وی‌ نزد گروهی‌ ديگر از دانشمندان‌ روزگار خود دانش‌ آموخت‌ كه‌ ابن‌مريم‌ از آنان‌ نام‌ نبرده‌ است‌. او در زبان‌ عربی‌، علم‌ عروض‌ و علم‌ حساب‌ استاد شد (همو، 8، 9) و گروهی‌ نزد وی‌ دانش‌ آموختند (همو، 26، 147، 267، 280، 291) كه‌ از آن‌ ميان‌ محمد بن‌ بلال‌ مديونی‌ قرائات‌ هفتگانه‌، عربی‌ و تصوف‌ را از او فراگرفته‌ و عبدالرحمن‌ يعقوبی‌ كتابهای‌ ابن‌ عطا (ه‍ م‌) را نزد او خوانده‌ است‌ (همو، 9). 
برجسته‌ترين‌ صفت‌ ابن‌حاج‌ پرهيزگاری‌ و زهد صوفيانۀ او بوده‌ است‌. او خويشتن‌ را از بند دنيا رها می‌دانست‌، همۀ كوشش‌ خود را صرف‌ حفظ شريعت‌ می‌ساخت‌ و در اين‌ راه‌ سرزنش‌ ديگران‌ را به‌ هيچ‌ می‌گرفت‌ (همو، 9، 16-17). احتمالاً اين‌ تلاش‌ زاهدانه‌ و رياضتهای‌ سخت‌ و نيز گريز از زندگی‌ واكنشی‌ در برابر اوضاع‌ اجتماعی‌ حاكم‌ بر روزگار او بوده‌ است‌. ابوالعباس‌ احمد بجايی‌ در نامه‌ای‌ كه‌ به‌ او نگاشته‌ است‌، دربارۀ چند و چون‌ رفتار مؤمن‌ در جامعه‌ای‌ كه‌ ظلم‌ و فساد آن‌ را فرا گرفته‌ و حتی‌ عالمان‌ و دانشمندان‌ از آن‌ مصون‌ نمانده‌اند، كسب‌ تكليف‌ كرده‌ است‌ (همو، 14-16). پاسخ‌ ابن‌ حاج‌ موضع‌ او را چونان‌ زاهدی‌ سخت‌ كوش‌ و مؤمن‌ روشن‌ می‌سازد. وی‌ بر پايۀ آيه‌ای‌ از قرآن‌ كريم‌ (نساء/ 4/ 75) به‌ پرسش‌ كننده‌ پيشنهاد كرده‌ است‌ كه‌ هرگاه‌ می‌تواند مهاجرت‌ كند و در صورت‌ ناتوانی‌، پايداری‌ و قناعت‌ پيشه‌ سازد و از هر چيز به‌ اندازۀ ضرورت‌ بهره‌ گيرد و دانش‌ را نيز به‌ آن‌ مقدار كه‌ به‌ آن‌ نيازمند است‌ از هر جا كه‌ ممكن‌ است‌ بيندوزد و اگر چه‌ دنيا جيفه‌ای‌ بيش‌ نيست‌ اما بهرۀ مؤمن‌ به‌ قدر رفع‌ نياز بر او حلال‌ است‌. 
ابن‌مريم‌ كراماتی‌ نيز برای‌ او برشمرده‌ و او را مستجاب‌ الدعوة دانسته‌ است‌ (صص‌ 16، 17). ظاهراً او در زمان‌ حياتش‌ از شهرت‌ و اهميت‌ برخوردار بوده‌ است‌. جايگاه‌ او نزد استادش‌ احمد بن‌ محمد زكری‌ تلمسانی‌ كه‌ خود مفتی‌ و امام‌ تلمسان‌ بوده‌ (همو، 23-24) و نيز آنچه‌ دربارۀ هوشمندی‌ و دانش‌ او نقل‌ شده‌ است‌ (همو، 17، 23، 24)، همچنين‌ با تربيت‌ شاگردی‌ مانند عبدالرحمن‌ يعقوبی‌ (همو، 9) می‌تواند گواهی‌ بر اين‌ امر باشد. آنچه‌ از اشعار او در دست‌ است‌ قصايدی‌ است‌ تعليمی‌ دربارۀ مسائل‌ فقهی‌ و دينی‌، سروده‌هايی‌ در زهد و تصوف‌ (برای‌ نمونه‌ نک‍ : همو، 9-11، 17- 18)، مدح‌ پيامبر (ص‌) و تخميس‌ قصيده‌ای‌ از ابومدين‌ (همو، 11-14). آثار ديگر او كه‌ همه‌ شرح‌ و تعليق‌ بر نوشته‌های‌ ديگران‌ است‌ عبارتند از: 
1. شرح‌ سينيۀ ابن‌ باديس‌ (همو، 23) با عنوان‌ انس‌ الجليس‌ فی‌ جلوالحناديس‌ عن‌ سينية ابن‌ باديس‌ يا شرح‌ النفحات‌ القدسية، نسخه‌هايی‌ از اين‌ اثر در كتابخانۀ احمديۀ تونس‌ (منصور، 23) و اسكوريال (ESC2, I/ 234) موجود است‌. 
2. شرح‌ بُردۀ بوصيری‌ كه‌ در آن‌ شروح‌ ابن‌ مرزوق‌ (نواده‌) و العقبانی‌ و علی‌ بن‌ ثابت‌ را بر قصيدۀ برده‌ جمع‌ كرده‌، اما كتاب‌ را به‌ پايان‌ نرسانده‌ است‌. به‌ گفتۀ ابن‌مريم‌ (ص‌ 23) خود وی‌ دليل‌ رها كردن‌ دنبالۀ كار را ارتقا از مرتبه‌ای‌ به‌ مرتبه‌ای‌ فراتر از آن‌ دانسته‌ است‌. 
3. نظم‌ عقيدة السنوسی‌ الصغری‌ يا عقيدة التوحيد الصغری‌، كه‌ ابن‌ مريم‌ (صص‌ 9، 18) هشت‌ بيت‌ از آن‌ را نقل‌ كرده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ مريم‌، محمد بن محمد، البستان‌ فی‌ ذكر الاولياء و العلماء بتلمسان‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ ابی‌ شنب‌، الجزائر، 1326 ق‌/ 1908 م‌؛ منصور، عبدالحفيظ، فهرس‌ مخطوطات‌ المكتبة الاحمدية بتونس‌، بيروت‌، 1969 م‌؛ نيز:

ESC2.
محمد سيدی‌