ابن حاج، ابوالعباس

اِبْنِ حاج‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد اَزدی‌ اشبيلی‌ (د 647 يا 651 ق‌/ 1249 يا 1253 م‌)، نحوی‌ و اديب‌ اندلسی‌ و معاصر ابن‌عصفور نحوی‌ معروف‌ اندلسی‌. وی‌ نزد استادان‌ بزرگی‌ چون‌ شلوبين‌ و ابوالحسن‌ دباج‌ دانش‌ آموخت‌ (فيروزآبادی‌، 31؛ سيوطی‌، 1/ 359؛ ابن‌خليل‌، 96). با اينكه‌ پدرش‌ تاجر بود، با بزرگان‌ دانش‌ و ادب‌ نشست‌ و برخاست‌ كرد و در زبان‌ و ادب‌ عربی‌ ممارست‌ يافت‌ (قس‌: ابن‌ خليل‌، همانجا)، تا آنجا كه‌ گفته‌اند در ميان‌ شاگردان‌ شلوبين‌ كسی‌ به‌ درجۀ او نبود (فيروزآبادی‌، همانجا) و ابوالحسن‌ دباج‌ همنشينی‌ با او را دوست‌ می‌داشت‌ (ابن‌خليل، همانجا). اگرچه‌ بيشتر شهرت‌ او در نحو است‌، اما فيروزآبادی‌ (همانجا) وی‌ را مقری‌، اصولی‌، اديب‌ و محدث‌ معرفی‌ كرده‌ است‌. وی‌ در زمانی‌ كه‌ بر ما معلوم‌ نيست‌، از اندلس‌ رفت‌. از چگونگی‌ اين‌ مسافرت‌ گزارش‌ روشنی‌ در دست‌ نيست‌ و تنها ابن‌ سعيد سربسته‌ به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌ است‌ و افزوده‌ است‌. كه‌ وی‌ به‌ اسارت‌ نيز گرفته‌ شد و از «حضرت‌ عليۀ اميريه‌» ياری‌ خواست‌ و امير وی‌ را رهايی‌ بخشيد. او نيز به‌ دربار تونس‌ روی‌ آورد و پس‌ از چندی‌ در شمار اعيان‌ دربار درآمد (ابن‌خليل‌، 97). ابن‌حاج‌، اين‌ امير را در ضمن‌ قصيده‌ای‌ ستوده‌ است‌ (همانجا). سيوطی‌ گويد: ابن‌ حاج‌ در زبان‌ عربی‌ صاحب‌ نظر و نيز حافظ لغت‌ و پيشاهنگ‌ در علم‌ عروض‌ بود و در اين‌ زبان‌ چندان‌ تبحر يافت‌ كه‌ هيچ‌ كس‌ برتر و يا همپايۀ او نبود (1/ 360). وی‌ با ابن‌ عصفور كه‌ آن‌ هنگام‌ در اوج‌ شهرت‌ و اعتبار بود (ابن‌ خليل‌، 96) به‌ معارضه‌ برخاست‌ و كتابی‌ بر رد المقرب‌ وی‌ نوشت‌ (سيوطی‌، 1/ 359). اگرچه‌ بسياری‌ ديگر از علمای‌ نحو بر كتاب‌ ابن‌عصفور اشكال‌ كرده‌اند (مقری‌، 4/ 148)، اما ابن‌حاج‌ خود را يگانه‌ مرد ميدان‌ ابن‌ عصفور می‌دانست‌، چنانكه‌ گفته‌ بود پس‌ از مرگ‌ من‌ ابن‌ عصفور هر چه‌ خواست‌ با الكتاب‌ سيبويه‌ بكند، زيرا آنگاه‌ كسی‌ نيست‌ كه‌ به‌ او پاسخ‌ گويد (ابن‌ خليل‌، همانجا؛ سيوطی‌، 1/ 360؛ ابن‌ حجر، 1/ 293). 
كسی‌ از ابن‌حاج‌ به‌ عنوان‌ شاعر ياد نكرده‌ جز ابن‌سعيد كه‌ اشعاری‌ از او آورده‌ است‌ (ابن‌ خليل‌، 96، 97) و اين‌ اشعار بر چيره‌ دستی‌ او دلالت‌ دارد؛ اما همين‌ ابن‌سعيد كه‌ مهم‌ترين‌ مأخذ دربارۀ ابن‌ حاج‌ است‌، هيچ‌ يك‌ از آثار او را نام‌ نبرده‌ است‌. اين‌ امر شايد از آنجا ناشی‌ شده‌ باشد كه‌ ابن‌ سعيد كتاب‌ خود را زمانی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ حاج‌ و نوشته‌های‌ وی‌ هنوز به‌ آن‌ پايه‌ از شهرت‌ و اعتبار نرسيده‌ بوده‌، با اينكه‌ كتاب‌ ابن‌سعيد پيش‌ از نگارش‌ آثار ابن‌حاج‌ بوده‌ است‌. 
برخی‌ از منابع‌ متأخر به‌ دليل‌ انتساب‌ تأليفی‌ دربارۀ امامت‌ به‌ ابن‌حاج‌، او را در شمار شيعيان‌ دانسته‌اند (امين‌، 3/ 75؛ آقابزرگ‌، 2/ 320)، اما در هيچ‌ يك‌ از مآخذ كهن‌ به‌ مذهب‌ او اشاره‌ نشده‌ است‌. ابن‌ حاج‌ نواده‌ای‌ به‌ نام‌ احمد بن‌ محمد و معروف‌ به‌ ابن‌ حاج‌ داشت‌ كه‌ برخی‌ از مآخذ او را با جدش‌ خلط كرده‌اند (ابن‌قاضی‌، 1/ 43؛ قس‌: وزير، 1(3)/ 663 -664؛ ابن‌ حجر، 1/ 292-293). 
آثار منسوب‌ به‌ ابن‌ حاج‌ كه‌ بيشتر آنها شرح‌ و تعليق‌ بر نوشته‌های‌ ديگران‌ است‌، بدين‌ شرح‌ است‌: 
الف‌ ـ در نحو و ادب‌: 1. شرحی‌ بر الكتاب‌ سيبويه‌ كه‌ آن‌ را شرحی‌ غريب‌ انگاشته‌اند (فيروزآبادی‌، 31)؛ 2 و 3. كتابی‌ در اشكال‌ بر سر الصناعة ابن‌ جنی‌ و نيز بر الايضاح‌؛ 4. مختصر خصائص‌ ابن‌ جنی‌؛ 5. و 6. نقدهايی‌ بر كتاب‌ المقرب‌ ابن‌ عصفور در نحو و نيز بر صحاح‌ اللغة جوهری‌؛ 7. كتابی‌ دربارۀ علم‌ قوافی‌ (فيروزآبادی‌، همانجا؛ سيوطی‌، 1/ 359). 
ب‌ ـ در فقه‌: 1. مختصر المستصفی‌ غزالی‌ و حاشيه‌ بر مشكلات‌ آن‌؛ 2. كتابی‌ دربارۀ امامت‌؛ 3. كتابی‌ دربارۀ احكام‌ سماع‌ (فيروزآبادی‌، همانجا). 
ابن‌ حاج‌ در بشكره‌ (در الجزاير كنونی‌) درگذشت‌ (همانجا). 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعيد خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابن‌ خليل‌، محمد بن عبدالله، اختصار القدح‌ المعلّی‌ فی‌ التاريخ‌ المحلّی‌ از ابن‌ سعيد، به‌ كوشش‌ ابراهيم‌ ابياری‌، قاهره‌، 1400 ق‌/ 1980 م‌؛ ابن‌ قاضی‌، احمد بن محمد، درة الحجال‌، به‌ كوشش‌ محمد الاحمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1970 م‌؛ امين‌، محسن‌، اعيان‌ الشيعة، به‌ كوشش‌ حسن‌ امين‌، بيروت‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ سيوطی‌، عبدالرحمن‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ فيروزآبادی‌، محمد بن‌ يعقوب‌، البلغة، به‌ كوشش‌ محمد المصری‌، دمشقی‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ مقری‌ تلمسانی‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛ وزير، سراج‌، محمد، الحلل‌ السندسية، به‌ كوشش‌ محمد الحبيب‌ الهيله‌، تونس‌، 1970 م‌.

محمد سيدی‌