ابن حاج، ابو الحسن محمد

اِبْنِ حاج‌، ابوالحسن‌، محمد بن‌ عبدالله‌ تُجيبی‌ (574-641 ق‌/ 1178-1243 م‌)، نحوی‌ و اديب‌ مغربی‌. او از مردم‌ قرطبه‌ بود و نزد گروهی‌ كه‌ مشهورترين‌ آنان‌ ابن‌بقی‌ و ابن‌حوط الله‌ (ه‍ م ‌م‌)اند، دانش‌ آموخت‌ (ابن‌ابار، 654). و كسانی‌ از جمله‌ ابن‌ مضاء (ه‍ م‌) به‌ او اجازۀ نقل‌ حديث‌ دادند و از ميان‌ شاگردان‌ او ابوبكر بن‌ حبيش‌ و ابوعلی‌ بن‌ الناظر قابل‌ ذكرند (مراكشی‌، 6/ 297؛ سيوطی‌، 1/ 141). او دانشمندی‌ مبرز، خوش‌ خط با ظاهری‌ آراسته‌ بود. مدتی‌ عهده‌دار شغل‌ قضا در غرناطه‌ و جزيرة الخضراء شد و در همين‌ مقام‌ به‌ درستكاری‌ و عدالت‌ شهرت‌ يافت‌ (ابن‌ابار، مراكشی‌، همانجاها). سيوطی‌ (1/ 141-142) دانش‌ و فروتنی‌ او را نيز ستوده‌ است‌. ابن‌ حاج‌ به‌ دعوت‌ خليفه‌ رشيد موحدی‌ كه‌ از 630 تا 640 ق‌ بر مراكش‌ فرمان‌ می‌راند به‌ آنجا سفر كرد و تعليم‌ و تربيت‌ فرزند او را به‌ عهده‌ گرفت‌ و سرانجام‌ در مراكش‌ درگذشت‌ (مراكشی‌، همانجا). 
دو اثر به‌ ابن‌حاج‌ منسوب‌ است‌: 1. نزهة الالباب‌ الجامعة لفنون‌ الآداب‌ يا نزهة الالباب‌ فی‌ محاسن‌ الآداب‌ (GAL, I/ 597؛ قس‌: ازهريه‌، 5/ 284) كه‌ اختصاری‌ است‌ از كتاب‌ العزيز المحلّی‌ تأليف‌ عزيزالدين‌ ابن‌ كميلی‌ منصوری‌ (نك‍ : دوسلان‌، شم‍ 3526؛ نموی‌، شم‍ 447)؛ 2. المقاصد الكافية فی‌ علم‌ لسان‌ العرب‌ (سيوطی‌، همانجا). مراكشی‌ (همانجا) دربارۀ تأليفی‌ از او در نحو سخن‌ گفته‌ كه‌ به‌ شيوۀ المفصل‌ زمخشری‌ نوشته‌ شده‌، چنانكه‌ گويی‌ مختصر آن‌ است‌، اما ظاهراً اين‌ تأليف‌ همان‌ المقاصد الكافية بوده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ ابار، محمد بن‌ عبدالله‌، التكملة لكتاب‌ الصلة، به‌ كوشش‌ عزت‌ عطار حسينی‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1956 م‌؛ ازهريه‌، فهرست‌؛ سيوطی‌، عبدالرحمن‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمدابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1384 ق‌/ 1964 م‌؛ مراكشی‌، محمد بن محمد، الذيل‌ و التكملة، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973 م‌؛ نيز: 

De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; GAL; Nemoy, L., Arabic Manuscripts in the Yale University Library, Yale, 1956. 
محمد سيدی