ابن حاتم

اِبْنِ حاتِم‌، بدرالدين‌ محمد بن‌ حاتم‌ يامی‌ هَمْدانی‌ (زنده‌ در 702 ق‌/ 1303 م‌)، مورخ‌، از بزرگان‌ يمن‌، از تبار بنی‌حاتم‌ ــ فرمانروايان‌ صنعاء در سدۀ 6 و 7 ق‌ ــ معاصر با مظفر يوسف‌ دومين‌ حكمران‌ خاندان‌ رسولی‌ يمن‌. 
آگاهی‌ ما از زندگانی‌ و احوال‌ ابن‌ حاتم‌ بسيار اندك‌ است‌. به‌ نوشتۀ خزرجی‌ (صص‌ 337- 338) كه‌ كتابش‌ كهن‌ترين‌ مأخذ در اين‌ زمينه‌ است‌، وی‌ در 702 ق‌، زنده‌ بوده‌ است‌ و نيز می‌دانيم‌ كه‌ از نزديكان‌ خاندان‌ حكومتی‌ و يكی‌ از افراد مورد اعتماد بود كه‌ به‌ عنوان‌ فرستادۀ ويژه‌، مأموريت‌ حل‌ اختلاف‌ ميان‌ سلطان‌ و رؤسای‌ قبايل‌ را بر عهده‌ داشت‌. وی‌ از جمله‌ در 672 ق‌/ 1274 م‌ به‌ نيابت‌ از مظفر يوسف‌ (همو، 186-187) و در 702 ق‌ از سوی‌ سلطان‌ مؤيد داوود مأموريت‌ حل‌ اختلاف‌ و عقد قرارداد آشتی‌ با اشراف‌ زيديه‌ را بر عهده‌ گرفت‌ (همو، 338). 
اما اين‌ مأموريتها هرگز او را از كارهای‌ علمی‌ بازنداشت‌ (EI2). شهرت‌ بدرالدين‌ كه‌ او را به‌ عنوان‌ مورخ‌، بلندآوازه‌ ساخته‌ به‌ جهت‌ تأليف‌ كتاب‌ السمط الغالی‌ الثمن‌ فی‌ اخبار الملوك‌ من‌ الغز باليمن‌ است (GAL, I/ 394‌). اين‌ كتاب‌ از مهم‌ترين‌ منابع‌ تاريخ‌ يمن‌ و معتبرترين‌ تأليف‌ در تاريخ‌ ايوبيان‌ و بنی‌ رسول‌ از فرمانروايان‌ يمن‌ است‌. كتاب‌ با ذكر فتح‌ يمن‌ به‌ دست‌ تورانشاه‌ بن‌ ايوب‌ ــ برادر صلاح‌الدين‌ ايوبی‌ ــ در 569 ق‌/ 1174 م‌ آغاز می‌شود و پس‌ از ذكر رويدادهای‌ اين‌ دوره‌ تا سقوط اين‌ خاندان‌، با آوردن‌ اخبار بنی‌ رسول‌ تا روزگار ملك‌ اشرف‌ جانشين‌ ملك‌ مظفر يوسف‌ به‌ پايان‌ می‌رسد. محتوای‌ اثر ابن‌ حاتم‌ به‌ جهت‌ اينكه‌ يا از ديده‌های‌ اوست‌ و يا از شنيده‌هايش‌ از اشخاص‌ معتمد، از اعتبار ويژه‌ای‌ برخوردار است‌. مؤلف‌ وقتی‌ از ديگران‌ نقل‌ می‌كند، ضمن‌ بيان‌ اقوال‌ موافق‌ و مخالف‌، خود به‌ بيان‌ قول‌ مرجح‌ و روايت‌ معتمد می‌پردازد و گاه‌ نيز انتخاب‌ و ترجيح‌ را به‌ خواننده‌ وامی‌گذارد (عبدالعال‌، 142). با توجه‌ به‌ اين‌ اعتبار و ارزش‌ است‌ كه‌ كتاب‌ وی‌ مورد استناد مورخانی‌ چون‌ الجندی‌ صاحب‌ كتاب‌ السلوك‌ فی‌ طبقات‌ العلماء و الملوك‌، ابن‌عبدالمجيد، مؤلف‌ تاريخ‌ يمن‌ با عنوان‌ بهجة الزمن‌ فی‌ تاريخ‌ اليمن‌؛ خزرجی‌، صاحب‌ العقود اللؤلؤية فی‌ تاريخ‌ الدولة الرسولية، ابن‌ الديبع‌، مؤلف‌ بغية المستفيد فی‌ اخبار مدينة زبيد و بالاخره‌ ابومخرمه‌، مؤلف‌ قلادة النحر فی‌ وفيات‌ اعيان‌ الدهر، قرار گرفته‌ است‌ (همو، 143، 162-164). بدون‌ شك‌ اثر ابن‌ حاتم‌ در بيان‌ تاريخ‌ غز در يمن‌ از مهم‌ترين‌ مآخذ است‌. متن‌ كتاب‌ از روی‌ نسخۀ خطی‌ موزۀ بريتانيا به‌ وسيلۀ ركس‌ اسميت‌ تصحيح‌ و در سلسله‌ انتشارات‌ اوقاف‌ گيب‌ در 1974 م‌ انتشار يافته‌ است‌. به‌ ابن‌ حاتم‌ كتاب‌ ديگری‌ نيز با نام‌ العقد الثمين‌ فی‌ اخبار ملوك‌ اليمن‌ المتأخرين‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ (ابومخرمه‌، 83)، ولی‌ تاكنون‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ يافت‌ نشده‌ است‌. اگرچه‌ برخی‌ از شرق‌ شناسان‌ از جمله‌ كای‌ انگليسی‌ دو كتاب‌ السمط الغالی‌ و العقد الثمين‌ را يكی‌ دانسته‌اند، اما دليل‌ كافی‌ بر اين‌ ادعای‌ خود نشان‌ نداده‌اند (عبدالعال‌، 144). كتاب‌ اخير به‌ تاريخ‌ يمن‌ قبل‌ از فتح‌ ايوبيان‌ اختصاص‌ دارد (همانجا). 

مآخذ

ابومخرمه‌، عبدالله‌، تاريخ‌ ثغر عدن‌، ليدن‌، 1936 م‌؛ خزرجی‌، علی‌ بن حسن، العقود اللؤلؤية، به‌ كوشش‌ محمد عسل‌، قاهره‌، 1329 ق‌/ 1911 م‌؛ سيد، فؤاد، مصادر تاريخ‌ اليمن‌ فی‌ العصر الاسلامی‌، قاهره‌، 1974 م‌؛ عبدالعال‌ احمد، محمد، «نص‌ من‌ مخطوطة السمط الغالی‌ الثمن‌ فی‌ اخبار الملوك‌ من‌ الغز باليمن‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، قاهره‌، س‌ 1، شم‍ 10، محرم‌ 1384 ق/ مۀ 1964 م؛ نيز: 

EI2; GAL. 
رضا انزابی‌‌نژاد