ابن جمیع

اِبْنِ جُمَيْع‌، يا ابن‌ جامع‌، شيخ‌ موفق‌الدين‌ هبةالله‌ بن‌ زين‌ بن‌ حسن‌ ابن‌ افرائيم‌ بن‌ يعقوب‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ جميع‌ اسرائيلی‌، مكنی‌ به‌ ابوالعشائر (ابوالمكارم‌) و ملقب‌ به‌ شمس‌ الرياسة (د 594 ق‌/ 1198 م‌)، پزشك‌ مشهور يهودی‌ زاده‌ و پروردۀ فسطاط مصر. وی‌ طب‌ را نزد شيخ‌ موفق‌ عدنان‌ بن‌ العين‌ زربی‌ كه‌ از طبيبان‌ معروف‌ زمان‌ بود، فرا گرفت‌ و در علم‌ و عمل‌ مهارت‌ تام‌ يافت‌ (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 186). در آغاز مورد توجه‌ العاضدلدين‌ الله‌ آخرين‌ خليفۀ فاطمی‌ مصر بود. پس‌ از آن‌ كه‌ خاندان‌ فاطمی‌ با عزل‌ آن‌ خليفه‌ توسط وزيرش‌ صلاح‌الدين‌ ايوبی‌، منقرض‌ شد (567 ق‌/ 1171 م‌) و سلسلۀ ايوبيان‌ تأسيس‌ گرديد، ابن‌ جميع‌ به‌ خدمت‌ صلاح‌الدين‌ درآمد و در سلك‌ پزشكان‌ مورد اعتماد او قرار گرفت‌ و برای‌ او دارويی‌ تهيه‌ كرد كه‌ به‌ «ترياق‌ الكبير الفاروق‌» شهرت‌ يافت‌ (همو، 3/ 187). ابن‌جميع‌ شاگردان‌ زيادی‌ پرورش‌ داد كه‌ از معروف‌ترين‌ آنان‌ شيخ‌ سديد بن‌ ابی‌ البيان‌ را می‌توان‌ نام‌ برد كه‌ خود طبيبی‌ نام‌آور بود. وی‌ استادش‌ را خوش‌بيان‌ و زبان‌آور و ماهر در معالجۀ بيماريها معرفی‌ كرده‌ است‌ (همانجا). ابن‌ جميع‌ در فن‌ خود چنان‌ مهارت‌ داشت‌ كه‌ با نگريستن‌ به‌ بيمار، بيماری‌ او را درمی‌يافت‌ و گفته‌اند فردی‌ را كه‌ گمان‌ می‌كردند درگذشته‌ و آمادۀ دفن‌ او بودند، معالجه‌ كرد و همين‌ امر موجب‌ شهرت‌ او شد (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 187، 188). برخی‌ به‌ غلط اين‌ واقعه‌ را به‌ ابی‌البيان‌، شاگرد ابن‌ جميع‌ نسبت‌ داده‌اند (EI2). وی‌ به‌ زبان‌ عربی‌ و تلفظ درست‌ لغات‌ علاقۀ خاص‌ داشت‌ و كتاب‌ لغت‌ صحاح‌ جوهری‌ كه‌ بدان‌ اعتماد داشت‌، هميشه‌ مورد مراجعه‌اش‌ بود (فيلسوف‌ الدوله‌، 54؛ ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 187). از شاعران‌ مشهور مصر، ابن‌ المنجم‌ مصری‌ او را هجو كرده‌ و يوسف‌ بن‌ هبةالله‌ بن‌ مسلم‌، قصيده‌ای‌ بلند در رثای‌ او سروده‌ است‌ (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 188- 189). 

آثار

1. الارشاد لمصالح‌ الانفس‌ و الاجساد، كتابی‌ است‌ در كليات‌ دانش‌ پزشكی‌، كه‌ پسرش‌ ابوطالب‌ اسماعيل‌ آن‌ را به‌ اتمام‌ رسانده‌ است‌ (سارتن‌، 2/ 1556) و از آغاز برخی‌ نسخ‌ خطی‌ آن‌ برمی‌آيد كه‌ خود اسماعيل‌ مؤلف‌ آن‌ بوده‌ است‌ (شورا، 19/ 55؛ ملك‌، 1/ 31؛ حاجی‌ خليفه‌، 1/ 68). كتاب‌ شامل‌ 4 بخش‌ است‌: الف‌ ـ كليات‌ طب‌؛ ب‌ ـ در ادويۀ مفرده‌ و اغذيه‌؛ ج‌ ـ حفظ بهداشت‌ و روشهای‌ تداوی‌؛ د ـ در ادويۀ مركب‌ (حاجی‌ خليفه‌، همانجا). نسخ‌ خطی‌ متعددی‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌های‌ معتبر جهان‌ به‌ اين‌ شرح‌ موجود است‌: كتابخانه‌های‌ ملك‌، شم‍ 4489؛ شورا، شم‍ 6287؛ مغنيسا (مانيسه‌)، شم‍ 1797؛ ينی‌ جامع‌، شم‍ 912؛ حميديه‌، شم‍ 1005؛ ولی‌ الدين‌ افندی‌، شم‍ 2466؛ نور عثمانيه‌، شم‍ 3491/ 2 (احسان‌ اوغلی‌، 33-34). 
چند نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ در اكسفورد موجود است‌ كه‌ فهرست‌ كتابخانۀ بودليان‌ آن‌ را مشخص‌ می‌كند (لكلرك‌، II/ 54). 
2. التصريح‌ بالمكنون‌ فی‌ تنقيح‌ القانون‌، كه‌ ابن‌ جميع‌ آن‌ را در رد و تفسير قانون‌ ابوعلی‌ سينا نوشته‌ است‌، اما عبداللطيف‌ بغدادی‌ پزشك‌ مشهور عراق‌ رديه‌ای‌ بر اين‌ كتاب‌ نوشت‌ و ابن‌ جميع‌ را به‌ سبب‌ ناتوانی‌ در درك‌ سخنان‌ ابن‌ سينا سخت‌ مورد انتقاد قرار داد (فيلسوف‌الدوله‌، 55). نسخه‌هايی‌ از اين‌ اثر در كتابخانه‌های‌ نور عثمانيه‌، شم‍ 3526 و ظاهريه‌، شم‍ 3141 موجود است‌ (احسان‌ اوغلی‌، 34؛ ظاهريه‌، 355). 
3. رسالة فيما يعتمده‌ حيث‌ لايجد طبيباً يا المهذب‌ من‌ المجرب‌ فی‌ طب‌، شامل‌ دستورهای‌ پزشكی‌ در صورت‌ عدم‌ دسترسی‌ به‌ پزشك‌ كه‌ آن‌ را برای‌ قاضی‌ ابوالقاسم‌ علی‌ بن‌ حسين‌ نوشته‌ است‌ (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 190؛ ظاهريه‌، شم‍ 9715). 
4. رسالة السيفية فی‌ الادوية الملوكية، كه‌ دربارۀ معالجۀ قولنج‌ است‌ (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 2/ 190؛ بغدادی‌، هدية العارفين‌، 2/ 506). 
5. رسالة ذات‌ الشعبتين‌ و العمل‌ بها (بغدادی‌، ايضاح‌ المكنون‌، 1/ 563). 
6. رسالة فی‌ طبع‌ الاسكندرية و حال‌ هوائها و مياهها و نحو ذلك‌ من‌ احوالها و احوال‌ اهلها (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، 3/ 190). 
7. مقالة فی‌ الليمون‌ و شرابه‌ و منافعه‌ (همانجا). ابن‌ بيطار از اين‌ رساله‌ استفاده‌ كرده‌ و به‌ همين‌ سبب‌، متن‌ آن‌ از كتاب‌ ابن‌بيطار استخراج‌ و به‌ زبان‌ لاتينی‌ ترجمه‌ و به‌ نام‌ ابن‌ بيطار چاپ‌ شده‌ است‌ (لكلرك‌، همانجا). 
8. مقالة فی‌ الراوند، دربارۀ ريواس‌ كه‌ اهميت‌ آن‌ بيشتر از رسالۀ پيشين‌ است‌. اين‌ رساله‌ را نيز ابن‌ بيطار دقيقاً در اثر خود آورده‌ است‌ (همو، II/ 54-55). 
9. مقالة فی‌ الحدبة (ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، همانجا). 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، احمد بن قاسم، عيون‌ الانباء، بيروت‌، 1957 م‌؛ احسان‌ اوغلی‌، اكمل‌الدين‌، فهرست‌ مخطوطات‌ الطب‌ الاسلامی‌ فی‌ مكتبات‌ تركيا، استانبول‌، 1404 ق‌/ 1984 م‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ پاشا، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1945 م‌؛ همو، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1955 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ سارتن‌، جورج‌، مقدمه‌ بر تاريخ‌ علم‌، ترجمۀ غلامحسين‌ صدری‌ افشار، تهران‌، 1355 ش‌؛ شورا، خطی‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (الطب‌ و الصيدلة)؛ فيلسوف‌الدوله‌، عبدالحسين‌، مطرح‌ الانظار، تبريز، 1334 ق‌؛ ملك‌، خطی‌؛ منجد، صلاح‌الدين‌، «مصادر جديدة عن‌ تاريخ‌ الطب‌ عندالعرب‌»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، س‌ 5، شم‍ 2، 1379 ق‌/ 1959 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt; De Slane, M., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI2; GAL; Leclerc, Lucien, Histoire de la médecine arabe, Paris, 1876; Rieu, Charles, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894. 
علی‌‌اكبر ديانت‌