ابن جباره

اِبْنِ جُباره‌، ابوالعباس‌ احمد بن‌ محمد بن‌ عبدالولی‌ مقدسی‌ مَرداوی‌، ملقب‌ به‌ شهاب‌الدين‌، مُقری‌ فقيه‌، نحوی‌ و مفسر سده‌های‌ 7 و 8 ق‌/ 13 و 14 م‌. وی‌ فرزند يكی‌ از علمای‌ بزرگ‌ حنبلی‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 2/ 343). نسبت‌ «مرداوی» اشاره‌ به‌ اين‌ نكته‌ دارد كه‌ اصل‌ اين‌ خاندان‌ از قريۀ «مردا» در حومۀ نابلس‌ بوده‌ است‌. وی‌ در فاصلۀ سالهای ‌647- 649 ق‌/ 1249-1251 م ‌(ابن‌ جزری‌، غاية النهاية، 1/ 122؛ ابن‌ كثير، 14/ 142) احتمالاً در مردا چشم‌ به‌ جهان‌ گشود و از كودكی‌ تحت‌ مراقبت‌ پدرش‌ آغاز به‌ تحصيل‌ كرد. وی‌ بعد از 680 ق‌ به‌ مصر سفر كرد (ابن‌ عماد، 6/ 87) و در مدت‌ اقامت‌ طولانی‌ خود در آن‌ ديار از محضر بزرگانی‌ چون‌ حسن‌ راشدی‌، ابن‌ نحاس‌ و قرافی‌ به‌ ترتيب‌ علوم‌ قرائت‌، نحو و اصول‌ فقه‌ را فراگرفت‌ (ابن‌ وردی‌، 2/ 405؛ ابن‌ جزری‌، همانجا؛ ابن‌ حجر، 1/ 307). از مشايخ‌ ساير بلاد چون‌ خطيب‌ مردا، كرمانی‌ و ابن‌ عبدالدائم‌ نيز بهره‌ جست‌ (ابن‌ حجر، همانجا) و از برخی‌ ديگر حديث‌ شنيد، سپس‌ حج‌ گزارد و مدتی‌ مجاور مكه‌ شد (مجيرالدين‌، 2/ 258- 259). آنگاه‌ به‌ دمشق‌ رفت‌ و در صالحيه‌ اقامت‌ گزيد و مجلس‌ درس‌ دائر كرد (ابن‌ وردی‌، 2/ 406؛ ابن‌ جزری‌، همانجا). از مهم‌ترين‌ شاگردان‌ ابن‌ جباره‌ كه‌ در قدس‌ و دمشق‌ از او بهره‌ برده‌اند، می‌توان‌ از شمس‌الدين‌ ذهبی‌ و علم‌الدين‌ برزالی‌ نام‌ برد (ابن‌ عماد، 6/ 87). ابن‌جباره‌ پس‌ از ترك‌ دمشق‌ به‌ حلب‌ رفت‌ و مدتی‌ در آن‌ شهر اقامت‌ گزيد و به‌ تدريس‌ پرداخت‌. از شاگردان‌ مهم‌ او در اين‌ دوره‌ می‌توان‌ زين‌الدين‌ ابن‌ وردی‌ را ذكر كرد (ابن‌ وردی‌، همانجا). وی‌ با وجود اينكه‌ علوم‌ مختلف‌ اسلامی‌ را تحصيل‌ كرده‌، در نحو و تفسير نيز تأليفاتی‌ داشت‌، شهرت‌ خود را بيشتر مديون‌ علم‌ قرائت‌ بود كه‌ آن‌ را نزد مشايخ‌ بزرگ‌ مصر و شام‌ فراگرفته‌ بود. در اين‌ فن‌ آثار متعددی‌ نيز تأليف‌ نمود و شاگردانی‌ همچون‌ شريف‌ احمد بن‌ قرمی‌، عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ مراكشی‌، عبدالرحمن‌ بن‌ ابی‌ بكر كركی‌، احمد بن‌ نحله‌، ابوالمعالی‌ محمد بن‌ لبان‌ و ابواسحاق‌ ابراهيم‌ بن‌ احمد شامی‌ تربيت‌ كرد (ابن‌جزری‌، غاية النهاية، همانجا؛ همو، النشر، 1/ 64). مجيرالدين‌ (2/ 259) می‌گويد كه‌ مشيخۀ بيت‌ المقدس‌ به‌ او منتهی‌ می‌شد. ابن‌ وردی‌ (2/ 405) نيز از او به‌ عنوان‌ يك‌ فقيه‌ و اصولی‌ ياد كرده‌ است‌. مذهب‌ فقهی‌ او همچون‌ پدرش‌ «حنبلی» بود (ابن‌ رجب‌، 2/ 343-386). ابن‌ جباره‌ در اواخر عمر به‌ قدس‌ بازگشت‌ و سحرگاه‌ روز يكشنبه‌ 4 رجب‌ 728 ق‌/ 15 مه‌ 1328 م‌ همانجا بدرود حيات‌ گفت‌ (ابن‌ وردی‌، ابن‌ عماد، همانجاها) و در جامع‌ دمشق‌ بر او نماز غائب‌ خوانده‌ شد (مجيرالدين‌، همانجا). 

آثار خطی‌

1. شرح‌ عقيلة اتراب‌ القصائد فی‌ أسنی‌ المقاصد معروف‌ به‌ شرح‌ الرائيه‌، متن‌ اين‌ كتاب‌ قصيدۀ رائيه‌ در رسم‌ الخط مصحف‌ از شـاطبی‌ است‌ (ظاهريـه‌، علوم‌ القرآن‌، 373؛ ESC2، شم‍ 1407, 1335). ابن‌ جزری‌ شرح‌ رائيه‌ را نيكوتر و مفيدتر از شرح‌ لاميّۀ وی‌ دانسته‌ است‌ ( غاية النهاية، همانجا). 
2. مختصر الكشاف‌ عن‌ حقائق‌ التنزيل‌، كه‌ اختصاری‌ از تفسير كشاف‌ زمخشری‌ است‌. نسخه‌ای‌ از مجلد اول‌ آن‌ از فاتحة الكتاب‌ تا پايان‌ سورۀ انعام‌ در كتابخانۀ ظاهريه‌ موجود است‌ (ظاهريه‌، علوم‌ القرآن‌ الكريم‌، 3/ 403). احتمال‌ می‌رود كه‌ اين‌ اثر با تفسير مقدسی‌ (نک‍ : حاجی‌ خليفه‌، 1/ 459) و فتح‌ القدير فی‌ التفسير (همو، 2/ 1233) يكی‌ باشد. در هر حال‌ بجز حاجی‌ خليفه‌، مجيرالدين‌ (2/ 259) نيز تفسيری‌ از ابن‌ جباره‌ را نام‌ برده‌ است‌. 
3. المفيد فی‌ شرح‌ القصيد معروف‌ به‌ شرح‌ الشاطبية، اين‌ كتاب‌ در 4 جلد بوده‌ و شرحی‌ بر قصيدۀ لاميّة در قرائات‌ سبع‌ معروف‌ به‌ حرزالامانی‌ و وجه‌ التهانی‌ از شاطبی‌ است‌. نسخه‌ای‌ كامل‌ از آن‌ شرح‌ در كتابخانۀ كوپريلی‌ موجود است‌ (كوپريلی‌، 2/ 407- 408). 

آثار منسوب

1. شرح‌ قصيدۀ نونيۀ سخاوی‌ در تجويد (ابن‌ حجر، 1/ 308)؛ 2. شرح‌ الفيۀ ابن‌ معطی‌ در نحو (مجيرالدين‌، همانجا). 

مآخذ

ابن‌ جزری‌، محمد بن محمد، غاية النهاية، به‌ كوشش‌ ك‌. برگشترسر، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ همو، النشر فی‌ القراءات‌ العشر، به‌ كوشش‌ محمد ضباع‌، قاهره‌، مكتبة مصطفی‌ محمد؛ ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعيد خان‌، حيدرآباد دكن‌، 1392 ق‌/ 1972 م‌؛ ابن‌ رجب‌، عبدالرحمن‌ بن شهاب‌الدین، ذيل‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمدحامد الفقی‌، قاهره‌، 1372 ق‌/ 1953 م‌؛ ابن‌ عماد، عبدالحی‌، شذرات‌ الذهب‌، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ ابن‌ وردی‌، زين‌الدين‌ عمر، تتمة المختصر فی‌ اخبار البشر، به‌ كوشش‌ احمد رفعت‌ بدراوی‌، بيروت‌، 1389 ق‌/ 1969 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1943 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (علوم‌ القرآن‌، علوم‌ القرآن‌ الكريم‌)؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ مجيرالدين‌، قاضی‌ ابواليمن‌، الانس‌ الجليل‌، عمان‌، 1973 م‌؛ نيز: .

ESC2
احمد پاكتچی‌