ابن جحام

اِبْنِ جُحام‌، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عباس‌ بن‌ علی‌ بن‌ مروان‌ بن‌ ماهيار ملقب‌ به‌ بزاز، مفسر، محدث‌ و فقيه‌ امامی‌. شيخ‌ طوسی‌ از وی‌ به‌ صورت‌ ابن‌ حجام‌ نام‌ برده‌ ( رجال‌، 504؛ همو، الفهرست‌، 149)، ليكن‌ با توجه‌ به‌ اينكه‌ نجاشی‌ (ص‌ 379) نام‌ وی‌ را ابن‌ جحام‌ ذكر كرده‌ و علامۀ حلی‌ (ص‌ 161) بر اين‌ ضبط تأكيد نموده‌ است‌، احتمالاً در متن‌ رجال‌ و فهرست‌، تصحيفی‌ رخ‌ داده‌ است‌. از زندگی‌ ابن‌ جحام‌ چيزی‌ دانسته‌ نيست‌ و حتی‌ تاريخ‌ ولادت‌ و درگذشت‌ و همچنين‌ خاستگاه‌ وی‌ نيز نامعلوم‌ است‌. از آنجا كه‌ در مآخذ از ميان‌ شاگردان‌ ابن‌ جحام‌ تنها به‌ هارون‌ بن‌ موسی‌ تلعكبری‌ اشاره‌ شده‌ است‌ و او در 328 ق‌/ 940 م‌ از ابن‌جحام‌ سماع‌ حديث‌ كرده‌ و به‌ دريافت‌ اجازه‌ نائل‌ شده‌ است‌، می‌توان‌ دريافت‌ كه‌ درگذشت‌ ابن‌ جحام‌ پس‌ از اين‌ تاريخ‌ بوده‌ است‌ (طوسی‌، رجال‌، همانجا). نجاشی‌ (همانجا) علاوه‌ بر اينكه‌ ابن‌ جحام‌ را دوبار توثيق‌ كرده‌، برای‌ وی‌ تعبير كثير الحديث‌ را نيز به‌ كار برده‌ است‌. علامۀ حلی‌ (همانجا) و حسن‌ بن‌ علی‌ حلی‌ (ص‌ 317) نيز او را توثيق‌ كرده‌اند. در هيچ‌ يك‌ از منابع‌ قديمی‌ كه‌ دربارۀ ابن‌ جحام‌ سخن‌ گفته‌اند، از مشايخ‌ و استادان‌ وی‌ نامی‌ برده‌ نشده‌ است‌، ليكن‌ با توجه‌ به‌ اسناد پاره‌ای‌ از احاديثی‌ كه‌ از آثار وی‌ به‌ جای‌ مانده‌، می‌توان‌ دريافت‌ كه‌ وی‌ نزد كسانی‌ چون‌ ابن‌ عُقده‌، محمد بن‌ جعفر رزّاز، حسن‌ بن‌ محمد بن‌ جمهور عمّی‌، احمد بن‌ ادريس‌ قمی‌، علی‌ بن‌ سليمان‌ زُراری‌، محمد بن‌ هُمام‌ اسكافی‌، محمد بن‌ جرير طبری‌، محمد بن‌ عثمان‌ بن‌ ابی‌ شيبه‌ و محمد بن‌ قاسم‌ بن‌ سلام‌ و ديگر بزرگان‌ آن‌ عصر تحصيل‌ و استماع‌ حديث‌ كرده‌ است‌ (استرابادی‌، 1/ 280، 297، 308، 314، 385، 432، 434، 2/ 715). از آنجا كه‌ در برخی‌ نسخه‌های‌ رجال‌ شيخ‌ طوسی‌، ابن‌جحام‌ از مردم‌ باب‌ الطاق‌ بغداد، شمرده‌ شده‌ (قهپايی‌، 5/ 238؛ قس‌: طوسی‌، رجال‌، همانجا) و از طرفی‌ جمعی‌ از استادان‌ مهم‌ وی‌ در بغداد می‌زيسته‌اند، به‌ نظر می‌رسد كه‌ وی‌، لااقل‌ بخشی‌ از عمر خود را در آنجا سپری‌ كرده‌ باشد. احتمالاً وی‌ به‌ جهت‌ روايت‌ از عبدالعزيز بن‌ يحيی‌ جلودی‌، سفری‌ نيز به‌ بصره‌ داشته‌ است‌ (نک‍ : استرابادی‌، 1/ 309؛ طوسی‌، الفهرست‌، 119). 

آثار

ابن‌جحام‌ در فقه‌، حديث‌، تفسير و قرائت‌، دارای‌ آثاری‌ بوده‌ كه‌ می‌توان‌ از بين‌ آنها به‌ المقنع‌ در فقه‌، كتاب‌ الاصول‌، كتاب‌ الاوائل‌، التفسير الكبير، كتاب‌ قرائة اميرالمؤمنين‌، كتاب‌ قرائة اهل‌ البيت‌ و كتاب‌ الناسخ‌ و المنسوخ‌ اشاره‌ كرد (طوسی‌، همان‌، 149-150). نيز وی‌ كتابی‌ به‌ نام‌ تأويل‌ مانزل‌ فی‌ النبی‌ و آله‌ تأليف‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 149) كه‌ نجاشی‌ (ص‌ 379) از آن‌ به‌ نام‌ مانزل‌ من‌ القرآن‌ فی‌ اهل‌ البيت‌ ياد كرده‌، بی‌آنكه‌ آن‌ را ديده‌ باشد و به‌ نقل‌ از ديگران‌، حجم‌ كتاب‌ را 000‘1 برگ‌ ذكر كرده‌ است‌. بنابر گفتۀ ابن‌ طاووس‌ ( اليقين‌، 79) كه‌ خود نسخه‌ای‌ از آن‌ كتاب‌ را در اختيار داشته‌، اين‌ كتاب‌ در دو مجلد بزرگ‌ و شامل‌ ده جزء بوده‌ است‌. ابن‌طاووس‌ و نيز حسن‌ بن‌ سليمان‌ حلی‌ كه‌ نسخۀ ابن‌ طاووس‌ به‌ دست‌ وی‌ رسيده‌ در آثار خود، از اين‌ كتاب‌ نقل‌ می‌كنند (ابن‌ طاووس‌، سعدالسعود، 90؛ همو، محاسبة النفس‌، 18؛ حلی‌، حسن‌ بن‌ سليمان‌، 172). همچنين‌ نسخۀ ناقصی‌ از آن‌ نزد استرابادی‌ بوده‌ (1/ 284) كه‌ وی‌ بيشتر آن‌ را در تأويل‌ الآيات‌ آورده‌ است‌. ابن‌ طاووس‌ از مختصر اين‌ كتاب‌ نيز نام‌ برده‌ و از آن‌ استفاده‌ كرده‌ است‌ ( سعدالسعود، 109). آقابزرگ‌ (4/ 242) نسخۀ ناقصی‌ را كه‌ در آن‌ از شيخ‌ كلينی‌ و نيز كتاب‌ القراآت‌ سياری‌، نقل‌ شده‌ و نزد سيد هبةالدين‌ شهرستانی‌ موجود بوده‌، نسخه‌ای‌ از كتاب‌ ابن‌جحام‌ دانسته‌ است‌، ليكن‌ احتمالاً وی‌ نسخه‌ای‌ از كتاب‌ تأويل‌ الآيات‌ الظاهرة را كه‌ دارای‌ اين‌ مشخصات‌ بوده‌، مشاهده‌ كرده‌ است‌. سزگين‌ نسخه‌ای‌ خطی‌ از كتاب‌ حديث‌ محمد بن‌ عباس‌ بن‌ تجيح‌ را معرفی‌ كرده‌ و احتمال‌ می‌دهد كه‌ اين‌ شخص‌ همان‌ ابن‌جحام‌ باشد (GAS, I/ 177)، در صورتی‌ كه‌ بنابر مشخصاتی‌ كه‌ خطيب‌ (3/ 118) از اين‌ فرد به‌ دست‌ می‌دهد، می‌توان‌ دريافت‌ كه‌ وی‌ كسی‌ غير از ابن‌ جحام‌ است‌. 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذريعة؛ ابن‌ طاووس‌، علی‌ بن موسی، سعدالسعود، نجف‌، 1369 ق‌/ 1950 م‌؛ همو، محاسبة النفس‌، تهران‌، 1319-1320 ق‌؛ همو، اليقين‌، نجف‌، 1369 ق‌/ 1950 م‌؛ استرابادی‌، شرف‌الدين‌ علی‌، تأويل‌ الآيات‌ الظاهرة فی‌ فضائل‌ العترة الطاهرة، قم‌، مدرسة الامام‌ المهدی‌؛ حلی‌، حسن‌ بن‌ سليمان‌، مختصر بصائر الدرجات‌، نجف‌، 1370 ق‌/ 1950 م‌؛ حلی‌، حسن‌ بن‌ علی‌، رجال‌، به‌ كوشش‌ جلال‌‌الدين‌ محدث‌، تهران‌، 1342 ش‌؛ خطيب‌ بغدادی‌، احمد بن علی، تاريخ‌ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌/ 1930 م‌؛ طوسی‌، محمد بن حسن، رجال‌، نجف‌، 1380 ق‌؛ همو، الفهرست‌، به‌ كوشش‌ محمدصادق‌ بحرالعلوم‌، نجف‌، مكتبة المرتضوية؛ علامۀ حلی‌، حسن‌ بن یوسف، رجال‌، نجف‌، 1381 ق‌؛ قهپايی‌، عنايت‌الله‌، مجمع‌ الرجال‌، به‌ كوشش‌ ضياءالدين‌ اصفهانی‌، اصفهان‌، 1387 ق‌؛ نجاشی‌، احمد بن علی، رجال‌، قم‌، 1407 ق‌؛ نيز:

GAS. 
حسن‌ انصاری‌