ابن جابر، شمس الدین

اِبْنِ جابِر، شمس‌الدين‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ جابر بن‌ محمد وادی‌ آشی‌ اندلسی‌ تونسی‌ (673- 749 ق‌/ 1274- 1348 م‌)، راوی‌ و محدث‌ مالكی‌. اصل‌ وی‌ از ودای‌ آش‌ غرناطه‌ بود، اما خود در جمادی‌الآخر 673 ق/ دسامبر 1274 م در تونس‌ زاده‌ شد (ابن‌ فرحون‌، 311؛ ابن‌ حجر، 5/ 152) و همانجا پرورش‌ يافت‌. از پدر خويش‌ جابر، احمد بن‌ غماز بَلَنْسی‌، قاضی‌ القضات‌ ابواسحاق‌ بن‌ عبدالرفيع‌، خلف‌ بن‌ عبدالعزيز، يونس‌ بن‌ ابراهيم‌ (ابن‌ جابر، 67: يوسف‌ ابن‌ ابراهيم‌) جذامی‌ و ابومحمد عبدالله‌ بن‌ هارون‌ حديث‌ شنيد. قرائات‌ هفتگانه‌ را از ابوالقاسم‌ اَلبيری‌، احمد بن‌ موسی‌ طبرنی‌ (همو، 28: بطرانی‌) و ابوجعفر بن‌ زيات‌ فراگرفت‌، پس‌ آهنگ‌ سفر كرد. در دمشق‌ از بهاء بن‌ عساكر، در مكه‌ از رضی‌ طبری‌، در خليل‌ از جعبری‌، در مصر از علی‌ ابن‌ عمر وافی‌، و در اسكندريه‌ از عبدالرحمن‌ بن‌ مخلوف‌ حديث‌ شنيد. ابن‌ حجر (همانجا) و ابن‌ فرحون‌ (صص‌ 311-312) از اينان‌ و شماری‌ ديگر از استادان‌ او ياد كرده‌اند، اما ابن‌ جابر خود فهرست‌ كاملی‌ از آنان‌ در برنامج‌ آورده‌ است‌. ابن‌جابر دوبار به ‌مشرق‌ سفركرد؛ نخست‌ درحدود 720 ق‌/ 1320 م‌ بود و چون‌ بازگشت‌، آهنگ‌ مغرب‌ كرد تا به‌ طنجه رسيد (ابن‌ حجر، 5/ 152-153) و در 726 ق‌/ 1326 م‌ به‌ غرناطه‌ رفت‌ (ابن‌فرحون‌، 313). بار دوم‌ در 734 ق‌/ 1334 م‌ آهنگ‌ سفر كرد. در اين‌ سفر بسياری‌ از او استماع‌ كردند و الاربعين‌ البلدانية را تأليف‌ كرد و از آن‌ و از مُوَطأ به‌ روايت‌ از ابن‌ غماز و ديگران‌ حديث‌ می‌گفت‌ (ابن‌ حجر، 5/ 153). وی‌ از 180 تن‌ از مشايخ‌ مشرق‌ و مغرب‌ روايت‌ نوشت‌ و آن‌ قدر روايت‌ از مشايخ‌ فراگرفت‌ كه‌ در جمع‌ روايت‌ و حديث‌ در مغرب‌ يگانۀ روزگار شد. ابن‌فرحون‌ موطا مالك‌ را به‌ روايت‌ يحيی‌ بن‌ يحيی‌ در 746 ق‌/ 1346 م‌ در حرم‌ نبوی‌ از او شنيده‌ است‌ (صص‌ 311، 313). عبدالرحمن‌ ابن‌ خلدون‌ او را «امام‌ محدثين‌» و «صاحب‌ رحلتين‌» خوانده‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ در تونس‌ كتاب‌ مسلم‌ بن‌ حجاج‌ را جز اندكی‌ از كتاب‌ صيد، و كتاب‌ موطّأ را از آغاز تا به‌ انجام‌ از او شنیده‌ و بعضی‌ از «امهات‌ خمس‌» و كتب‌ زيادی‌ را در عربيت‌ و فقه‌ از او اجازه‌ گرفته‌ و می‌افزايد كه‌ ابن‌ جابر از مشايخ‌ خود كه‌ در برنامج‌ ذكر آنان‌ را آورده‌، او را آگاه‌ كرده‌ است‌ (صص‌ 19- 20). ابن‌ خطيب‌ (د 776 ق‌/ 1374 م‌) او را ديده‌ و با صفات‌ راويه‌ و رحال‌ از او ياد كرده‌ است‌ ( نفاضه‌، 64). خطيب‌ بن‌ مزروق‌ از او استفاده‌ فراوان‌ برده‌ (مقری‌، نفح‌ الطيب‌، 5/ 200) و ابن‌عرفه‌ صحيحين‌ را نزد او شنيده‌ است‌ (سراج‌، 1(3)/ 578). ابواسحاق‌ تنوخی‌ نيز از او استماع‌ كرده‌ (ابن‌ حجر، 5/ 153) و احمد بن‌ علی‌ معروف‌ به‌ ابن‌خاتمه‌ از او روايت‌ كرده‌ است‌ (ابن‌ خطيب‌، الاحاطة، 1/ 249). ابن‌ جابر محدث‌ و مقری‌ بود و به‌ لغت‌، نحو و شعر آشنايی‌ داشت‌. ابن‌ مزروق‌ ديوان‌ بزرگی‌ از اشعار او داشته‌ است‌ (مقری‌، نفح‌ الطيب‌، 5/ 202). او اجزاء بسياری‌ از تأليفات‌ متأخرين‌ را به‌ خط خود نوشته‌ (ابن‌ قاضی‌، 2/ 102). ابن‌ فرحون‌ (ص‌ 313) در فقه‌ او را كم‌ بضاعت‌ خوانده‌ و نوشته‌ است‌ كه‌ از آن‌ جهت‌ از او ياد كرده‌ كه‌ وی‌ از مشايخ‌ پيشين‌ روايت‌ می‌كرده‌ و خود نيز استاد ابن‌ فرحون‌ و بسياری‌ از معاصران‌ او بوده‌ است‌. مقری‌ ( ازهار، 3/ 273) ابياتی‌ از نقل‌ كرده‌ است‌. ابن‌ حجر (همانجا) شخصيت‌ و اخلاق‌ او را ستوده‌ است‌. ابن‌ جابر سرانجام‌ به‌ تونس‌ بازگشت‌ و در بيماری‌ همه‌گير طاعون‌ در ربيع‌الاول‌ 749 ق/ ژوئن‌ 1348 م درگذشت‌. 

آثار

1. برنامج‌ (يا مشيخة)، چنانكه‌ در مقدمۀ برنامج‌ آمده‌ است‌، يكی‌ از ارباب‌ روايت‌ از ابن‌ جابر خواسته‌ است‌ تا نامهای‌ استادان‌ بزرگی‌ را كه‌ در تونس‌ يا در سفرها ملاقات‌ كرده‌ با آنچه‌ كه‌ از آنان‌ آموخته‌ است‌، ثبت‌ كند. او برنامج‌ را در اين‌ باره‌ تأليف‌ كرده‌ و آن‌ را در دو جزء قرار داده‌ است‌. در جزء اول‌ به‌ بيان‌ نام‌، نسب‌، كنيه‌ و شرح‌ زندگانی‌ و آثار آنان‌ پرداخته‌ و در جزء دوم‌ آنچه‌ از آنان‌ روايت‌ شده‌، ذكر كرده‌ و تنها در صورت‌ اجازۀ روايت‌، به‌ ايشان‌ نسبت‌ داده‌ است‌. ابن‌ جابر برنامج‌ را به‌ شيوۀ خاص‌ مغرب‌ و بدون‌ رعايت‌ ترتيب‌ الفبايی‌ تأليف‌ كرده‌ است‌. كتاب‌ را از ترجمۀ ابن‌ غماز بَلَنْسی‌ آغاز كرده‌ و با گزارش‌ نام‌ و نسبت‌ ابن‌زيتون‌، ابواسحاق‌ بن‌ عبدالرفيع‌، بدرالدين‌ بن‌ جماعه‌ و ديگران‌ ادامه‌ داده‌ و ترجمۀ پدر خود، جابر را نيز آورده‌ است‌. در جزء دوم‌ برنامج‌ به‌ تأليفات‌ پرداخته‌، از كتب‌ علوم‌ قرآنی‌ آغاز كرده‌ و سپس‌ كتب‌ حديث‌ را ذكر كرده‌ است‌. كتب‌ حديث‌ بيشترين‌ سهم‌ را در روايات‌ او دارند. تا آنجا كه‌ برنامج‌ او را تقريباً می‌توان‌ دفتری‌ از كتب‌ حديث‌ دانست‌ (اهوانی‌، 1/ 106- 108). نسخۀ خطی‌ برنامج‌ به‌ خط خوش‌ مغربی‌ كه‌ در عهد مؤلف‌ كتابت‌ شده‌ در كتابخانۀ اسكوريال‌ نگهداری‌ می‌شود (سيد، 2(3)/ 45-46؛ ESC1, 162). برنامج‌ چند بار به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌. 
2. ديوان‌، در مدح‌ پيامبر اكرم‌ (ص‌) كه‌ نسخه‌ای‌ از عقد دوم‌ از مجموع‌ دو عقد آن‌ كه‌ در 881 ق‌/ 1476 م‌ تحرير شده‌ در كتابخانۀ تيموريه‌ نگهداری‌ می‌شود (سيد، 1/ 450). همچنين‌ گزيده‌هايی‌ از اشعار او در خزانۀ يعقوب‌ سركيس‌ بغداد موجود است‌ (عواد، 122). 
3. چهل‌ حديث‌ ( اربعون‌ حديثاً يا الاربعين‌ البلدانية)، كه‌ در جريان‌ سفرها آن‌ را تأليف‌ كرده‌ و اهميت‌ و دامنۀ وسيع‌ كوشش‌ او را در طلب‌ حديث‌ نشان‌ می‌دهد (ابن‌حجر، 5/ 153؛ ابن‌ فرحون‌، 313). از وجود نسخه‌ای‌ از اين‌ اثر اطلاع‌ نداريم‌. در شمار آثار ابن جابر، حاشيه‌ بر قصيدۀ عروضية المقصد الجليل‌ ابن‌حاجب‌ (ابن‌ قاضی‌، 2/ 103)، اسانيد كتب‌ المالكية و الترجمة العياضية را نيز ياد كرده‌اند (ابن‌ فرحون‌، همانجا). 

مآخذ

ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدرر الكامنة، به‌ كوشش‌ شرف‌الدين‌ احمد، حيدرآباد دكن‌، 1396 ق‌/ 1976 م‌؛ ابن‌ خطيب‌، محمد بن عبدالله، الاحاطة فی‌ اخبار غرناطة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالله‌ عنان‌، قاهره‌، 1375 ق‌/ 1955 م‌؛ همو، نفاضة الجراب‌، به‌ كوشش‌ احمد مختار عبادی‌ و عبدالعزيز اهوانی‌، قاهره‌، دارالكاتب‌ العربی‌؛ ابن‌ خلدون‌، التعريف‌، بيروت‌، 1979 م‌؛ ابن‌ فرحون‌، ابراهيم‌، الديباج‌ المذهب‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ شقرون‌، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ ابن‌ قاضی‌ مكناسی‌، احمد بن محمد، درة الحجال‌، به‌ كوشش‌ محمد احمدی‌ ابوالنور، قاهره‌، 1972 م‌؛ الاهوانی‌، عبدالعزيز محمد، «برنامج‌ الوادی‌ آشی»، مجلة معهد المخطوطات‌ العربية، س‌ 1، شم‍ 1، رمضان‌ 1375 ق/ مه‌ 1955 م؛ سراج‌، محمد، الحلل‌ السندسية، به‌ كوشش‌ محمد حبيب‌ هيله‌، تونس‌، 1970 م‌؛ سيد، خطی‌؛ عواد، كوركيس‌، فهرست‌ مخطوطات‌، بغداد، 1385 ق‌/ 1966 م‌؛ مقری‌، احمد بن محمد، ازهار الرياض‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ سقا و ديگران‌، قاهره‌، 1358 ق‌/ 1939 م‌؛ همو، نفح‌ الطيب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1388 ق‌/ 1968 م‌؛ نيز: 

ESC1; Ibn Jaber, «El Barnamey», ed, Forneas, Jose Ma, Al-Andalus, 1973, vol. XXXVIII, Fasc 1, 1974, vol. XXXIX, Fasc 1 & 2. 
محمدآصف‌ فكرت