ابن بنا، ابوعلی

اِبْنِ بَنّا، ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ احمد بن‌ عبدالله‌ بن‌ بناء بغدادی‌ حنبلی‌ (396-5 رجب‌ 471 ق‌/ 1006-11 ژانويۀ 1079 م‌)، عالم‌ علوم‌ قرآنی‌، محدث‌، فقيه‌ و استاد در انواع‌ علوم‌. وی‌ در بغداد زاده‌ شد. ابن‌بنا را داماد علی‌ بن‌ حسن‌ قرميسينی‌ (د 460 ق‌/ 1068 م‌) دانسته‌ و گفته‌اند كه‌ دختر قرميسينی‌، مادر ابونصر محمد ــ بزرگ‌ترين‌ فرزند ابن‌ بنا ــ بوده‌ است‌ (ابن‌ رجب‌، 1/ 10). ابن‌ بنا قرائات‌ هفتگانه‌ را نزد ابوالحسن‌ حمامی‌ (328-417 ق‌/ 940-1026 م‌) و فقه‌ را نزد قاضی‌ ابويعلی‌ بن‌ فراء حنبلی‌ (380- 458 ق‌/ 990-1066 م‌) و ابوالفضل‌ تميمی‌ (342- 410 ق‌/ 953- 1019 م‌) و ديگران‌ آموخت‌ (ابن‌جوزی‌، 8/ 319؛ ابن‌رجب‌، 1/ 42) و از ابوالفتح‌ بن‌ ابی‌ الفوارس‌ (338-412 ق‌/ 949-1021 م‌)، ابوالحسين‌ بن‌ بشران‌ (328-415 ق‌/ 940-1024 م‌) و برادر جوان‌ترش‌ ابوالقاسم‌ بن‌ بشران‌ (339-430 ق‌/ 950- 1039 م‌)، هلال‌ حفار (322-414 ق‌/ 934-1023 م‌)، ابن‌رِزقويه‌ (325-412 ق‌/ 936-1022 م‌)، ابوعلی‌ بن‌ شهاب‌ عكبری‌ (335- 428 ق‌/ 946-1037 م‌) تميمی‌ و ديگران‌ حديث‌ شنيد. استادان‌ ابن‌بنا در زمرۀ استادان‌ خطيب‌ بغدادی‌ مورخ‌ معروف‌ نيز بوده‌اند و او شرح‌ حال‌ هر يك‌ را در اثر خويش‌ آورده‌ است‌. كار و تحقيقات‌ ابن‌ بنا از علوم‌ قرآنی‌، حديث‌، فقه‌ و كلام‌ فراتر رفت‌ و در تاريخ‌، زندگی‌نامه‌، خطابه‌، لغت‌، علم‌ تربيت‌ و تعبير رؤيا نيز وارد شد. در فقه‌ گرايش‌ وی‌ به‌ شافعی‌ آشكار است‌. ابن‌ رجب‌ در مجموعه‌های‌ او، معتقدات‌ مشترك‌ ميان‌ دو مذهب‌ شافعی‌ و حنبلی‌ را ديده‌ و قصد ابن‌ بنا از گردآوری‌ آنها را تأليف‌ قلوب‌ و توحيد كلمه‌ دانسته‌ است‌ (1/ 43). ابن‌ بنا در مسائل‌ معين‌ فقهی‌ با ديگر فقيهان‌ حنبلی‌ اختلاف‌ نظر داشت‌. ابن‌ رجب‌ (صص‌ 46-47) به‌ برخی‌ از اين‌ اختلافات‌ اشاره‌ كرده‌ است‌. ابن‌ بنا به‌ پيروی‌ از ابوالحسين‌ بن‌ منادی‌ مقدمۀ كتابهايش‌ را مسجع‌ می‌نوشت‌ (همو، 44) و شعر نيز می‌سرود (ابن‌ بنا، 27- 28، 245). 
عده‌ای‌ از كسانی‌ كه‌ دربارۀ ابن‌ بنا اظهار عقيده‌ كرده‌اند، وی‌ را محكوم‌ كرده‌ و شماری‌ به‌ دفاع‌ از او برخاسته‌اند. شجاع‌ ذُهلی‌ (د 507 ق‌/ 1113 م‌) گفته‌ است‌ كه‌ ابن‌ بنا از قاريان‌ تجويددان‌ و شيوخی‌ بوده‌ است‌ كه‌ از او احاديث‌ نيكو شنيده‌ام‌ و بيش‌ از اين‌ دربارۀ او نمی‌گويم‌. سِلَفی‌ (د 574 ق‌/ 1180 م‌) گفته‌ است‌ كه‌ شجاع‌ با اين‌ بيان‌ به‌ ضعف‌ ابن‌ بنا اشاره‌ می‌كند. مؤتمن‌ ساجی‌ (د 507 ق‌/ 1113 م‌) از ديدار و منظر نيكوی‌ ابن‌ بنا ياد كرده‌، اما گفته‌ است‌ كه‌ با شخصيت‌ وی‌ موافق‌ نبوده‌ تا از او حديث‌ بشنود (ابن‌ حجر، 2/ 195). سلفی‌ می‌گويد كه‌ ابن‌ بنا گاه‌ قسمتی‌ از اصل‌ را حذف‌ می‌كرده‌ يا تغيير می‌داده‌ است‌ (ابن‌رجب‌، 1/ 45؛ ابن‌حجر، همانجا). ابن‌ نجار مورخ‌ شافعی‌ (د 643 ق‌/ 1245- 1246 م‌) ابن‌ بنا را مورد انتقاد قرار داده‌ و گفته‌ است‌ كه‌ تصانيف‌ او دلالت‌ بر كمی‌ دانش‌ او دارد و ابن‌رجب‌ (1/ 45) به‌ تندی‌ ابن‌ نجار را پاسخ‌ داده‌ است‌. ابن‌ حجر انتقادات‌ ديگران‌ را نقل‌ كرده‌ و افزوده‌ است‌ كه‌ در كتابی‌ كه‌ ابن‌ بنا دربارۀ سكوت‌ تأليف‌ كرده‌ به‌ غلّو افتاده‌ است‌ (2/ 195). ابن‌رجب‌ (1/ 45) نام‌ اين‌ اثر را الرسالة فی‌ السكوت‌ و لزوم‌ البيوت‌ و حاجی‌ خليفه‌ (1/ 892) الرسالة المغنية فی‌ السكوت‌ و لزوم‌ البيوت‌ آورده‌ است‌. 
ابن‌ بنا در حيات‌ استادش‌ قاضی‌ ابويعلی‌، در شرق‌ بغداد به‌ تدريس‌ آغاز كرد و اندكی‌ بعد دو حلقۀ وعظ، فتوا و قرائت‌ حديث‌ داشت‌: يكی‌ در جامع‌ قصر و ديگری‌ در جامع‌ منصور (ابن‌ رجب‌، 1/ 43). وی‌ همچنين‌ در مسجدی‌ كه‌ ابن‌ جرده‌ ساخته‌ و به‌ نام‌ او معروف‌ بود تدريس‌ می‌كرد و معلم‌ اولاد ابن‌ جرده‌ بود (ابن‌ بنا، 266). شاگردان‌ او در قرائت‌ عبارت‌ بودند از ابوعبدالله‌ بارع‌، ابوالعز قلانسی‌، ابوبكر مَزْرفی‌ و حافظ حُمَيدی‌. افزون‌ بر فرزندان‌ ابن‌ بنا، ابوالحسين‌ بن‌ ابی‌ يعلی‌ فراء، ابوبكر ابن‌ عبدالباقی‌، ابن‌ الحصين‌ و ابوالقاسم‌ بن‌ سمرقندی‌ و ديگران‌ از وی‌ روايت‌ حديث‌ كرده‌اند (ابن‌ رجب‌، 1/ 42). ابن‌ بنا در 75 سالگی‌ درگذشت‌ و در هر دو مدرسه‌ای‌ كه‌ تدريس‌ كرده‌ بود، به‌ امامت‌ ابومحمد تميمی‌ طبيب‌ حنبلی‌ (د 488 ق‌/ 1095 م‌) بر جنازۀ او نماز گزاردند و در گورستان‌ باب‌ حرب‌ در مقبرۀ امام‌ احمد بن‌ حنبل‌ به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (ابن‌ ابی‌ يعلی‌، 2/ 244؛ ابن‌ رجب‌، 11/ 44). از ابن‌ بنا 3 فرزند می‌شناسيم‌ كه‌ در شمار شاگردان‌ او نيز بوده‌اند: 1. ابونصر محمد (434-510 ق‌/ 1042-1116 م‌) كه‌ پس‌ از پدر در حلقه‌های‌ درس‌ او به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (همو، 1/ 142-143)؛ 2. ابوغالب‌ احمد (445- 527 ق‌/ 1053-1133 م‌) كه‌ ابن‌ جوزی‌ از او حديث‌ شنيده‌ است‌ (ابن‌جوزی‌، 10/ 31)؛ 3. ابوعبدالله‌يحيی‌(453-531 ق‌/ 1061- 1136 م‌) كه‌ ابن‌ عساكر و ابن‌ جوزی‌ از او حديث‌ شنيده‌اند (ابن‌ رجب‌، 1/ 226- 228). 
شمار تأليفات‌ ابن‌بنا را 150 (ابن‌جوزی‌، 8/ 319) و 500 گفته‌اند (قفطی‌، 276)، اما عدد اخير شايد نتيجۀ سهو در خواندن‌ يا نوشتن‌ «خمسين‌ و مائة» بوده‌ باشد. ابن‌ بنا در زمينه‌های‌ تاريخ‌، شرح‌ حال‌، فقه‌، حديث‌، كلام‌، اخلاق‌، تربيت‌، لغت‌ و تعبير رؤيا صاحب‌ آثار بوده‌ است‌. ابن‌ رجب‌ و ديگران‌ نامهای‌ تأليفات‌ ابن‌ بنا را ذكر كرده‌اند (1/ 45-46)، ولی‌ ما اكنون‌ فقط از وجود 3 اثر ابن‌بنا آگاهيم‌ كه‌ هر 3 در كتابخانۀ ظاهريۀ، دمشق‌ نگهداری‌ می‌شود و نسخۀ چاپی‌ يكی‌ از آنها نيز در دست‌ است‌، بدين‌ شرح‌: 
1. يادداشتهای‌ روزانۀ ابن‌ بنا به‌ خط خودش‌ كه‌ گويا جزئی‌ از كتاب‌ تاريخ‌ اوست‌. اين‌ يادداشتها رخدادهای‌ اول‌ شوال‌ 460 ق‌/ 3 اوت‌ 1068 م‌ تا 14 ذيقعده‌ 461 ق‌/ 4 سپتامبر 1069 م‌ را در بردارد. اين‌ اثر برای‌ تاريخ‌ سدۀ 5 ق‌/ 11 م‌ بغداد دارای‌ اهميت‌ بسيار است‌. ابن‌ رجب‌ از اين‌ يادداشتها نقل‌ قول‌ كرده‌ است‌ (مثلاً: ابن‌رجب‌، 1/ 10، 11؛ قس‌: ابن‌بنا، 14، 17). اين‌ نسخه‌ را ضياءالدين‌ ابوعبدالله‌ محمد بن‌ عبدالواحد مقدسی‌ مؤسس‌ مدرسۀ ضيائيۀ دمشق‌ بر كتابخانۀ آن‌ مدرسه‌ وقف‌ كرده‌ است‌. اين‌ يادداشتها 16 برگ‌ است‌ كه‌ جزو مجموعۀ شمارۀ 17 (از برگ‌ 163 الف‌ تا 178ب‌) در كتابخانۀ ظاهريه‌ نگهداری‌ می‌شود. اين‌ يادداشتها به‌ كوشش‌ جرج‌ مقدسی‌ با مقدمۀ مبسوط و ترجمۀ انگليسی‌ در «مجلۀ مدرسۀ مطالعات‌ شرقی‌ و افريقايی» لندن‌ چاپ‌ شده‌ است‌. 
2. رسالة فی‌ السكوت‌، جزو مجموعۀ شماره‌ 7 (از برگ‌ 78 تا 83). 
3. قضل‌ التهليل‌ و ثوابه‌ الجزيل‌، جزو مجموعۀ شمارۀ 4 در 94 برگ‌ (از برگ‌ 196 تا 203) (ظاهريه‌، 63). ابن‌ رجب‌ از رسالۀ اخير نام‌ نبرده‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ يعلی‌، محمد، طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ محمدحامد الفقی‌، مطبعة السنة المحمدیة، 1371 ق‌؛ ابن‌ بنا، حسن‌ بن احمد (نک‍ : Makdisi، در مآخذ لاتين‌)؛ ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمن‌، المنتظم‌، حيدرآباد دكن‌، 1359 ق‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان‌ الميزان‌، حيدرآباد دكن‌، 1329-1331 ق‌؛ ابن‌رجب‌، عبدالرحمن‌، الذيل‌ علی‌ طبقات‌ الحنابلة، به‌ كوشش‌ هانری‌ لائوست‌ و سامی‌ الدهان‌، دمشق‌، 1370 ق‌/ 1951 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، 1941 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، سير اعلام النبلاء، به‌ كوشش‌ شعيب‌ الارنؤوط و محمد نعيم‌ العرقسوسی‌، بيروت‌، 1405 ق‌؛ ظاهريه‌، خطی‌ (حديث‌)؛ قفطی‌، علی‌ بن یو.سف، انباه الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1369 ق‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز: 

Makdisi, George, «Autograph Diary of an Eleventh-Century Historian of Baghdad», BSOAS, 1956, vol. XIII, 1/ 9-31, II/ 239-260; ibid, 1957, vol. XIX, 1/ 13-48, 426-443. 
محمدآصف‌ فكرت