ابن بکلارش

اِبْنِ بُكْلارِش‌، يا بِكلارِش‌، يونس‌ بن‌ اسحاق‌ (سدۀ 5 ق‌/ 11 م‌)، پزشك‌ يهودی‌ اندلسی‌. در برخی‌ منابع‌ نام‌ وی‌ يوسف‌ ذكر شده‌ كه‌ خطاست‌. به‌ احتمال‌ بسيار در غرناطه‌ زاده‌ شده‌ و سپس‌ به‌ المريه‌ رفته‌ است‌. وی‌ سالهای‌ جوانی‌ خود را در المريه‌ در خدمت‌ خاندان‌ بنی‌ صمادح‌ (433-484 ق‌/ 1042-1091 م‌) به‌ سر برد و به‌ هنگام‌ انقراض‌ حكومت‌ آنان‌ به‌ دست‌ مرابطون‌ يا كمی‌ پيش‌ از آن‌ به‌ سرقسطه‌ رفت‌ و به‌ خدمت‌ چهارمين‌ حكمران‌ خاندان‌ هود يعنی‌ المستعين‌ بالله‌ (حک‍ 478-504 ق‌/ 1085-1110 م‌) درآمد و «فرهنگ‌» با ارزش‌ پزشكی‌ را كه‌ در المريه‌ گرد آورده‌ بود به‌ مستعين‌ تقديم‌ كرد (ابن‌ ابی‌ اصيبعة، 3(1)/ 85). اين‌ كتاب‌ كه‌ مفردات‌ فی‌ الطب‌، مفردات‌ ابن‌ بكلارش‌، و به‌ مناسبت‌ تقديم‌ آن‌ به‌ مستعين‌، مستعينی‌ نيز خوانده‌ می‌شود (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 1674؛ GAL, S, I/ 640)، فرهنگ‌ كوچكی‌ است‌ كه‌ طی‌ آن‌ بيش‌ از 700 داروی‌ ساده‌، با ذكر طبيعت‌ و رده‌ (حرارت‌، برودت‌، رطوبت‌ و یبوست‌)، نام‌ علمی‌ به‌ زبانهای‌ سريانی‌، فارسی‌، يونانی‌، لاتين‌ و اسپانيايی‌، جانشينها (مشابهات‌)، خواص‌ و تأثيرات‌ و چگونگی‌ كاربرد هر يك‌ از آنها به‌ شكل‌ يك‌ جدول‌ متناظر پنج‌ ستونی‌ شناسانده‌ شده‌ است‌ (EI2؛ جودائيكا، VIII/ 1158). در غرب‌ جهان‌ اسلام‌ ابن‌ بكلارش‌ نخستين‌ پزشكی‌ است‌ كه‌ چنين‌ شيوه‌ای‌ به‌ كار برده‌ است‌. كمی‌ پيش‌ از وی‌، در شرق‌ اسلامی‌ ابن‌ بطلان‌ بغدادی‌ (د 450 ق‌/ 1058 م‌) و ابن‌جزلۀ بغدادی‌ (د 473 ق‌/ 1080 م‌) نيز چنين‌ جدولی‌ تدوين‌ كرده‌ بودند. مواد اين‌ فرهنگ‌ از كتب‌ پزشكان‌ دورانهای‌ پيش‌تر، مانند جالينوس‌، ديوسكوريدس‌، ابن‌ جلجل‌ (د 384 ق‌/ 994 م‌)، ابن‌وافد (د 467 ق‌/ 1074 م‌)، ابن‌ جزار (د 369 ق‌/ 979 م‌) و ديگران‌ گردآوری‌ شده‌ است‌. 
پزشكان‌ سده‌های‌ بعد مانند غافقی‌ (د 559 ق‌/ 1164 م‌) و ابن‌ بيطار (د 645 ق‌/ 1248 م‌) در تأليفات‌ خود، و خاورشناسی‌ مانند دوزی‌، در «ذيل‌ قواميس‌ عرب‌» و سيمونت‌ در كتابی‌ با عنوان‌ (فرهنگ‌ لغات‌ ايبری‌ و لاتين‌ متداول‌ در ميان‌ غيرمسلمانان‌ اندلس‌» از مستعينی‌ استفاده‌ كرده‌اند. سيمونت‌ تصريح‌ می‌كند كه‌ بيش‌ از 200 عنوان‌ از عناوين‌ فرهنگ‌ خود را از كتاب‌ ابن‌بكلارش‌ گرفته‌ است‌ (مقدمه‌، 147). اين‌ كتاب‌ تاكنون‌ چاپ‌ نشده‌، اما مورد بررسيهای‌ متعدد قرار گرفته‌ است‌، از جمله‌: رنو در مجلۀ هسپريس‌ 1348 ق‌/ 1930 م (GAL, S, I/ 889) و لوی‌ و سوريال‌ در مجلۀ «يانوس‌» 1387 ق‌/ 1968 م‌ سوريال‌ مقدمۀ اين‌ كتاب‌ را به‌ انگليسی‌ نيز ترجمه‌ كرد و آنا لابارتا بانوی‌ خاورشناس‌ معاصر اسپانيايی‌ كه‌ همين‌ مقدمه‌ را به‌ ضميمۀ برخی‌ بررسيها در بارسلون‌ منتشر ساخت‌. نسخه‌هايی‌ خطی‌ از اين‌ كتاب‌ در كتابخانه‌های‌ ملی‌ مادريد، ناپل‌ و نيز در ليدن‌ و رباط موجود است‌ (لابارتا، 185-186). 
ابن‌بكلارش‌ كتاب‌ ديگری‌ نيز با عنوان‌ التبيين‌ و الترتيب‌ نوشته‌ است‌ كه‌ در آن‌ از خوراكيها و قوای‌ چهارگانه‌، يعنی‌ جاذبه‌، حاصره‌، هاضمه‌، دافعه‌ و كار اين‌ قوا در اعضای‌ بدن‌ سخن‌ گفته‌ است‌. وی‌ در مقدمۀ مستعينی از اين‌ كتاب‌ نام‌ برده‌، اما اكنون‌ اثری‌ از آن‌ بر جای‌ نمانده‌ است‌. دو اثر ديگر نيز با عنوان‌ رسالة فی‌ استعمال‌ المسموم‌ و رسالة فی‌ صيانة بعض‌ الادوية الحيوانية و المعدنية به‌ او منسوب‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ ابی‌ اصيبعه‌، احمد بن قاسم، عيون‌ الانباء فی‌ طقات‌ الاطباء، بيروت‌، 1957 م‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌؛ نيز: 

EI2; GAL, S; Judaica; Labarta, Ana, «Elprólogo de al-Kitāb al Mustʿini de Ibn Buklāris», Estudios sobore historia de la Ciencia arabe, Barcelona, 1980; Simonet, Francisco Javier, Glosario de voces ibérica y latinas usadas entre los mozarabes, Madrid, 1888. 
فاطمه‌ آل‌ مصطفی