ابن بقیله

اِبْنِ بُقَيْله‌، عبدالمسيح‌ بن‌ عمرو بن‌ قيس‌ بن‌ حيان‌ غسانی‌ ازدی‌ مسيحی‌، عرب‌ جاهلی‌ كهنسالی‌ كه‌ در رخدادهای‌ مهم‌ اوايل‌ اسلام‌ از او نام‌ برده‌اند. 
نام‌ عبدالمسيح‌ را حارث‌ (بلاذری‌، 252)، با ثعلبة (ابوحاتم‌، 48) ابن‌سُنَين‌ (يا سُبَين‌: ابن‌ دريد، 485؛ يا شُنين‌: ابن‌اثير، 1/ 136) نقل‌ كرده‌اند. جاحظ (2/ 74) به‌ جای‌ بقيله‌، «نفيله‌» ضبط كرده‌ است‌. در علت‌ اشتهار اين‌ نام‌ گفته‌ شده‌ كه‌ يك‌ بار بقيله‌ دو جامۀ سبز پوشيده‌ و بيرون‌ آمده‌ بود و يكی‌ او را به‌ بقيله‌ (تره‌) تشبيه‌ كرد و اين‌ نام‌ بر او ماند. وی‌ اهل‌ حيره‌ بود. در منابع‌ اسلامی‌ از عبدالمسيح‌ به‌ مناسبتهای‌ مختلف‌ ياد شده‌، اما لااقل‌ در دو مورد از او به‌ تفصيل‌ سخن‌ رفته‌ است‌: 
1. هنگامی‌ كه‌ در آستانۀ ميلاد پيامبر اسلام‌ (ص‌) رخدادهايی‌ خارق‌العاده‌ همچون‌ شكست‌ ايوان‌ مداين‌ (طاق‌ كسری‌)، خاموش‌ شدن‌ آتشكدۀ فارس‌ و رؤيای‌ موبدان‌ و چندين‌ حادثۀ عجيب‌ ديگر به‌ ظهور پيوست‌، خسرو انوشيروان‌ به‌ نعمان‌ (ملك‌ حيره‌) دستور داد تا يكی‌ از دانايان‌ عرب‌ را بفرستد تا پيامد اين‌ رخدادها را پيشگويی‌ كند، زيرا موبدان‌ گفته‌ بودند كه‌ حادثۀ مهمی‌ در سرزمين‌ عرب‌ به‌ وقوع‌ خواهد پيوست‌. نعمان‌، عبدالمسيح‌ را فرستاد و عبدالمسيح‌ چون‌ ماجرا را شنيد، گفت‌ كه‌ دانش‌ اين‌ امور نزد خال‌ او سطيح‌ كاهن‌ است‌ كه‌ در دمشق‌ زندگی‌ می‌كند. عبدالمسيح‌ را به‌ دستور خسرو به‌ دمشق‌ نزد سطيح‌ كاهن‌ فرستادند و او سطيح‌ را در واپسين‌ دم‌ زندگی‌ دريافت‌ و سطيح‌ در آن‌ دم‌ او را از سقوط آيندۀ دولت‌ ساسانی‌ و ظهور اسلام‌ خبر داد. مآخذ، اين‌ داستان‌ و گفت‌ و گوی‌ عبدالمسيح‌ و سطيح‌ را به‌ تفصيل‌ آورده‌اند (يعقوبی‌، 2/ 8؛ ابن‌عبدربه‌، 2/ 29-30؛ خرگوشی‌، 236-237؛ بيهقی‌، 127- 128). 
2. چون‌ سپاه‌ اسلام‌ به‌ سرداری‌ خالد بن‌ وليد در 12 ق‌/ 633 م‌ در مسير غزوات‌ خويش‌ به‌ حيره‌ رسيد، در خفان‌ فرود آمد. خالد به‌ مردم‌ حيره‌ كه‌ در قصور سه‌گانه‌ متحصن‌ شده‌ بودند، پيام‌ داد كه‌ يكی‌ از دانايان‌ را نزد او بفرستند. عبدالمسيح‌ و كسانی‌ ديگر نزد خالد آمدند. گفت‌ و گوی‌ عبدالمسيح‌ با خالد كه‌ نشانۀ دانش‌ و فصاحت‌ و بلاغت‌ اوست‌ در مآخذی‌ كه‌ از رخدادهای‌ آن‌ روزگار بحث‌ می‌كنند به‌ تفصيل‌ آمده‌ است‌ (جاحظ،2/ 74؛ بلاذری‌،252). در جريان‌ همين‌ گفت‌وگو،عبدالمسيح‌ می‌خواست‌ با خوردن‌ زهری‌ كه‌ همراه‌ داشت‌ به‌ زندگی‌ خويش‌ پايان‌ دهد، اما گفته‌اند كه‌ خالد آن‌ زهر را گرفت‌ و با ذكر نام‌ خدا آن‌ را فرو داد، بدون‌ آنكه‌ آسيبی‌ به‌ او برسد (دينوری‌، 112؛ طبری‌، 3/ 363). نتيجۀ اين‌ گفت‌ و گو عقد معاهدۀ صلح‌ و پرداخت‌ سالانه 000‘100 درهم‌ جزيه‌ از جانب‌ مردم‌ حيره‌ به‌ مسلمانان‌ بود. اين‌ جزيه‌ را نخستين‌ جزيه‌ در اسلام‌ شمرده‌اند (ابن‌ سعد، 7/ 396). مبلغ‌ ابن‌ جزيه‌ را بعضی‌ از منابع‌ 000‘80 درهم‌ (بلاذری‌، همانجا) و بعضی‌ 000‘90 ذكر كرده‌اند (شباب‌، 1/ 101). طبری‌ متن‌ اين‌ عهدنامه‌ را نقل‌ كرده‌ و تاريخ‌ آن‌ را ربيع‌الاول‌ 12 ق/ مه‌ يا ژوئن‌ 633 م نوشته‌ است‌ (3/ 364). نيز نوشته‌اند كه‌ چون‌ در 17 ق‌/ 638 م‌، سعد بن‌ ابی‌ وقاص‌ می‌خواست‌ شهر كوفه‌ را بنا كند عبدالمسيح‌ او را به‌ محل‌ مناسب‌ بنای‌ كوفه‌ راهنمايی‌ كرد (بلاذری‌، 285). سن‌ عبدالمسيح‌ را 320 (ابشيهی‌، 2/ 37) تا 350 سال‌ نوشته‌اند (ابوحاتم‌، 47). وی‌ با آنكه‌ اسلام‌ را درك‌ كرد، مسلمان‌ نشد (همانجا). داستانهايی‌ كه‌ از او نقل‌ شده‌ از ارزش‌ ادبی‌ برخوردار است‌. از وی‌ اشعاری‌ نيز روايت‌ كرده‌اند (همانجا؛ سيد مرتضی‌، 1/ 262-263). 

مآخذ

ابشيهی‌، محمد بن احمد، المستطرف‌، قاهره‌، 1371 ق‌/ 1952 م‌؛ ابن‌ اثير، اللباب‌، قاهره‌، 1357 ق‌؛ ابن‌ دريد، محمد بن حسن، الاشتقاق‌، به‌ كوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، 1378 ق‌/ 1958 م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبری‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، دارصادر؛ ابن‌ عبدربه‌، احمد بن محمد، العقد الفريد، به‌ كوشش‌ احمد امين‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابوحاتم‌ سجستانی‌، سهل‌ بن محمد، المُعَمَرون‌ و الوصايا، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1961 م‌؛ بلاذری‌، احمد بن‌ يحيی‌، فتوح‌ البلدان‌، قاهره‌، 1319 ق‌؛ بيهقی‌، احمد بن حسین، دلائل‌ النبوة، به‌ كوشش‌ عبدالمعطی‌ قلعجی‌، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ جاحظ، عمرو بن بحر، البيان‌ و التبيين‌، دارالكتب‌ العلمية؛ خرگوشی‌، عبدالملك‌ بن محمد، شرف‌ النبی‌، ترجمۀ محمود راوندی‌، به‌ كوشش‌ محمد روشن‌، تهران‌، 1361 ش‌؛ دينوری‌، احمد بن داوود، الاخبار الطوال‌، به‌ كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، بغدادی‌، 1379 ق‌/ 1959 م‌؛ سيدمرتضی‌، علی‌ بن حسین، امالی‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1373 ق‌/ 1956 م‌؛ شباب‌، خليفة بن خیاط، التاريخ‌، به‌ كوشش‌ سهيل‌ زكار، دمشق‌، 1387 ق‌/ 1967 م‌؛ طبری‌، تاريخ‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1960- 1968م‌؛ يعقوبی‌، احمد بن واضح، تاريخ‌، بيروت‌، 1379 ق‌/ 1960 م‌. 

محمدآصف‌ فكرت‌