ابن بری، ابومحمد

اِبْنِ بَرّی‌، ابومحمد عبدالله‌ (رجب‌ 499-27 شوال‌ 582 ق/ مارس‌ 1106-10 ژانويۀ 1187 م)، نحوی‌ و لغت‌شناس‌ شافعی‌ مذهب‌ مصری‌. خاندان‌ ابن‌ بری‌ اصلاً اهل‌ بيت‌المقدس‌ بودند. او خود در قاهره‌ مسكن‌ گزيد (سُبكی‌، 7/ 121؛ قس‌: EI2) و از مشايخ‌ آن‌ شهر، كسب‌ دانش‌ كرد: نزد عبدالجبار بن‌ محمد قُرطبی‌ و محمد بن‌ عبدالملك‌ شنترينی‌ نحوی‌ عربيت‌ آموخت‌ و از ابوصادق‌ مدينی‌ و ابوعبدالله‌ رازی‌ حديث‌ شنيد (ابن‌ خلكان‌، 3/ 108؛ نيز نک‍ : سبكی‌، همانجا، كه‌ ابوالعباس‌ بن‌ الحُطَيّة را نيز از استادان‌ او ذكر كرده‌ است‌)، اما اندك‌ اندك‌ خود در شمار بزرگان‌ ادب‌ درآمد و در نحو و لغت‌، امام‌ و به‌ قول‌ ابن‌ خلكان‌، يگانۀ زمان‌ گرديد. آنگاه‌ در مسجد عمرو بن‌ عاص‌ در قاهره‌ به‌ كار تعليم‌ پرداخت‌ و رسماً عهده‌دار تدريس‌ قرآن‌ و زبان‌ عربی‌ شد (ياقوت‌، 11/ 57؛ سبكی‌، 7/ 122؛ ابن‌ قاضی‌، 2/ 32) و احتمالاً در يكی‌ از غرفه‌های‌ همان‌ مسجد منزل‌ گزيد. ابن‌ بری‌ پس‌ از چندی‌ تصحيح‌ مكاتبات‌ رسمی‌ را در «ديوان‌ انشاء» به‌ عهده‌ گرفت‌. اين‌ منصب‌ حدود 40 سال‌ پيش‌ از او به‌ عهدۀ ابن‌بابشاذ (ه‍ م‌) بود. ابن‌بابشاذ ضمن‌ انجام‌ دادن‌ كارهای‌ ديوانی‌ به‌ تدوين‌ تعليقه‌ای‌ پرداخته‌ بود كه‌ به‌ 15 مجلد می‌رسيد و بعدها ابزار كار كاتبان‌ گرديد و به‌ تكميل‌ آن‌ پرداختند. اين‌ سمت‌ پس‌ از ابن‌ بابشاذ به‌ محمد بن‌ بركات‌ واگذار شده‌ بود (ابن‌ خلكان‌، 2/ 515؛ قفطی‌، 2/ 95). از زمان‌ اشتغال‌ ابن‌ بری‌ به‌ اين‌ منصب‌ اطلاع‌ دقيقی‌ در دست‌ نيست‌ و نيز روشن‌ نيست‌ كه‌ آيا به‌ هنگام‌ تصدی‌ اين‌ سمت‌ از كار تعليم‌ در مسجد عمرو دست‌ كشيده‌ بود يا نه‌؟ شايد او كار تعليم‌ را فرو نگذاشته‌ باشد، زيرا پيوسته‌ از گوشه‌ و كنار مصر يا نقاط ديگر نزد او می‌آمدند و كسب‌ دانش‌ می‌كردند. نام‌ بسياری‌ از شاگردان‌ او معروف‌ است‌ (4 تن‌ نحوشناس‌: سبكی‌، 7/ 122؛ نيز قس‌: ابن‌قاضی‌، 2/ 67، 117). از همه‌ معروف‌تر شايد ابوموسی‌ جزولی‌ (نحوی‌ معروف‌ مراكشی‌، د 610 ق‌/ 1213 م‌) باشد كه‌ ساليان‌ دراز نزد او نحو و لغت‌ آموخت‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/ 1082). ابن‌ خلكان‌ (3/ 109) خود، شاگردان‌ او را در قاهره‌ ديده‌ و از آنان‌ روايت‌ كرده‌ است‌. همچنين‌ قفطی‌ اضافه‌ می‌كند كه‌ بيشتر «رؤسای‌» مصر نزد او درس‌ گرفته‌اند (2/ 111). گفتار عبدالقادر دمشقی‌ اين‌ سخن‌ را تأييد می‌كند. وی‌ گويد كه‌ هم‌ الملك‌ العزيز عثمان‌ (567-595 ق‌/ 1172- 1199 م‌) و هم‌ الملك‌ الظاهر غازی‌ (568-613 م‌/ 1173-1216 م‌) نزد او آموزش‌ ديده‌ بودند (1/ 342، 387). 
ابن‌ بری‌ به‌ شهادت‌ سبكی‌ (7/ 123) مردی‌ ساده‌دل‌، نيك‌نفس‌ و خوش‌ مصاحبت‌ بود. ساده‌دلی‌ او موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ برخی‌ حكايات‌ در غفلت‌ و بی‌مبالاتی‌ (ياقوت‌، 11/ 57؛ ذهبی‌، 247، 248) و عدم‌ توجه‌ به‌ درستی‌ و اعراب‌ كلمات‌ هنگام‌ سخن‌ گفتن‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا) به‌ او نسبت‌ دهند. قفطی‌ (2/ 111) مقام‌ ابن‌ بری‌ را از اين گونه‌ نكته‌ها برتر می‌داند و از ذكر آنها خودداری‌ می‌كند. از مجموعۀ اين‌ حكايات‌ كه‌ گويند «بسيار» است‌، جز تمايل‌ او به‌ زبان‌ عاميانه‌، يا برخی‌ رفتارهای‌ نامعهود، به‌ چيزی‌ اشاره‌ نشده‌ است‌. 
از ابن‌ بری‌ چند اثر در زمينۀ لغت‌ و نحو به‌ جای‌ مانده‌ كه‌ ذكر آنها خواهد آمد، اما كسی‌ به‌ شاعر بودن‌ او اشاره‌ نكرده‌ است‌، با اينهمه‌ ابن‌ تغری‌ بردی‌ (6/ 104) دو بيت‌ غزل‌ گونه‌ از اشعار او را نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ مايه‌ای‌ جز استعارات‌ نحوی‌ ندارد. 
آثار موجود ابن‌ بری‌ به‌ قرار زير است‌: 
1. حواشی‌ بر صحاح‌ جوهری‌ كه‌ به‌ قول‌ قفطی‌ (همانجا) پس‌ از استخراج‌ به‌ 6 مجلد رسيده‌ و استخراج‌ كننده‌ آن‌ را التنبيه‌ و الايضاح‌ عما وقع‌ فی‌ كتاب‌ الصحاح‌ خوانده‌ است‌. حاجی‌ خليفه‌ و ديگران‌ عنوان‌ كتاب‌ را ... وقع‌ من‌ الوهم‌ فی‌ ... ذكر كرده‌اند و نيز همو افضاح‌، به‌ جای‌ ايضاح‌ آورده‌ است‌ (2/ 1072). اسنوی‌ (1/ 267) می‌گويد اين‌ كتاب‌ به‌ حواشی‌ معروف‌ و در سه مجلد است‌ (نیز نک‍ : GAL, S, I/ 599; GAL, I/ 134). سيوطی‌ به‌ نقل‌ از صفدی‌ گويد كه‌ ابن‌ بری‌ به‌ يك‌ چهارم‌ كتاب‌، يعنی‌ تا كلمه‌ «وقش‌» رسيد، سپس‌ عبدالله‌ بن‌ محمد بُسطی‌ آن‌ را تمام‌ كرد (ص‌ 279). حاجی‌ خليفه‌ لفظ «التنبيه‌» را در عنوان‌ اين‌ كتاب‌ زائد دانسته‌ و نوشته‌ كه‌ بانی‌ اين‌ كار علی‌ بن‌ جعفر بن‌ القطاع‌ استاد ابن‌ بری‌ بود نه‌ خود او (2/ 1072). بروكلمان‌ سه نسخه‌ از اين‌ كتاب‌ را معرفی‌ كرده‌ است‌ و گويد شايد نسخۀ كوپريلی‌ كتاب‌ ديگری‌ باشد (GAL, I/ 34). 
2. حواشی‌ بر دُرة الغواص‌ فی‌ اوهام‌ الخواص‌ حريری‌ (ابن‌ خلكان‌، 3/ 109). اين‌ كتاب‌ يكی‌ از 10 شرحی‌ است‌ كه‌ بر اثر معروف‌ حريری‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (نک‍ : حاجی‌ خليفه‌، 1/ 741). در آخر درۀ موجود در كتابخانۀ آصفيه‌ (1/ 88) و نيز آخر نسخۀ موجود در دارالكتب‌ (دجيلی‌، 1/ 258- 259)، شرح‌ ابن‌ بری‌ و شرح‌ ابن‌ ظفر آمده‌ است‌ (نک‍ : سيد، فهرس المخطوطات‌ المصورة، 1/ 352). 
3. ردی‌ بر انتقادات‌ ابن‌ خشاب‌ بر اغلاط مقامات‌ حريری‌ (ابن‌ خلكان‌، همانجا)، به‌ قول‌ حاجی‌ خليفه‌ (1/ 741) اين‌ رديه‌ اللباب‌ علی‌ ابن‌الخشاب‌ نام‌ داشته‌ است‌. قفطی‌ (2/ 111) در ميان‌ آثار ابن‌ بری‌ از مقدمه‌ای‌ به‌ نام‌ اللباب‌ نام‌ برده‌ است‌. اين‌ دو كتاب‌ به‌ نام‌ استدراكات‌ ابن‌خشاب‌ علی‌ مقامات‌ الحريری‌ و انتصار ابن‌ بری‌ در 1328 ق‌/ 1910 م‌ در آستانه‌ (استانبول‌) به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (سركيس‌، 1/ 45-46). نزاع‌ اين‌ دو نفر به‌ تأليف‌ كتاب‌ الانتصاب‌ بين‌ ابن‌ بری‌ و ابن‌ الخشاب‌، اثر عبداللطيف‌ بغدادی‌ (د 628 ق‌/ 1231 م‌) انجاميد (نک‍ : كوپريلی‌، 2/ 9). 
4. حاشيه‌ بر المعرب‌ جواليقی‌ كه‌ بروكلمان (GAL, S, I/ 530) آن‌ را رد الجواليقی‌ فی‌ المعرب‌ خوانده‌ است‌. نسخۀ آستانه‌ (مورخ‌ 716 ق‌/ 1316 م‌، نک‍ : سيد، خطی‌، 1/ 268) و نيز نسخۀ اسكوريال‌ (مورخ‌ 710 ق‌/ 1310 م‌، نک‍ : همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، 1/ 352)، عنوان‌ حاشية علی‌ المعرب‌ دارند. فلايش‌ در «دائرة المعارف اسلام‌» به‌ نسخه‌ای‌ از اين‌ كتاب‌ در دارالكتب‌ الظاهريه‌ اشاره‌ می‌كند كه‌ در فهرست‌ آن‌ يافت‌ نشد. 
5. حواشی‌ بر تكلمة اصلاح‌ ما تغلط فيه‌ العامة تأليف‌ جواليقی‌. اين‌ مجموعه‌ از چند صفحه‌ درنمی‌گذرد. كتاب‌ تكملة خود تتمه‌ای‌ بر درة الغواص‌ است‌. نسخۀ دارالكتب‌ الظاهريه‌ شامل‌ دو روايت‌ از تكملة است‌، يكی‌ روايت‌ مهذب‌الدين‌ سلمی‌ شاگرد جواليقی‌ كه‌ اصل‌ اين‌ نسخه‌ در 599 ق‌/ 1203 م‌ (كذا در مقدمۀ عزالدين‌ تنوخی‌ بر تكملة، 3، حال‌ آنكه‌ ابن‌ بری‌ در 582 ق‌ درگذشته‌ است‌) بر ابن‌ بری‌ خوانده‌ شده‌ است‌ و ديگر روايت‌ خود ابن‌ بری‌ كه‌ وی‌ جابه‌جا بر كتاب‌ حاشيه‌هايی‌ نوشته‌ است‌، و به‌ طور كلی‌ عبارتند از انتقاداتی‌ بر جواليقی‌ كه‌ گاهی‌ الفاظ و مصطلحاتی‌ را كه‌ بر زبان‌ «فصحا» نيز جاری‌ شده‌، لحن‌ پنداشته‌ است‌، اصلاح‌ انتساب‌ شواهد شعری‌، ذكر سرايندگان‌ شواهدی‌ كه‌ جواليقی‌ ذكر نكرده‌، تكميل‌ ابياتی‌ كه‌ به‌ يك‌ مصراع‌ آنها اكتفا شده‌، و خلاصه‌ تكميل‌ انتقادهايی‌ كه‌ از نظر جواليقی‌ دور مانده‌ است‌. نسخۀ دارالكتب‌ الظاهريه‌ همراه‌ با انتقادهای‌ ابن‌ بری‌ توسط عزالدين‌ تنوخی‌، در دمشق‌، 1355 ق‌/ 1936 م‌ به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (نک‍ : تنوخی‌، 2-4). 
6. كتاب‌ كوچكی‌ به‌ نام‌ غلط الضعفاء من‌ اهل‌ الفقه‌ كه‌ گاه‌ اغاليط الفقهاء خوانده‌ شده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در پاريس‌ (دوسلان‌، 680) محفوظ است‌. همان‌ نسخه‌ توسط توری‌ در «يادنامة نولدكه‌» به‌ چاپ‌ رسيده‌ است‌ (صص‌ 211-224). 
7. جواب‌ كتاب‌ المسائل‌ العَشْر المُتْعبة للحَشْر يا المُتعِبات‌ الی‌ الحشر از ابونزار حسن‌ بن‌ صادقی‌ بن‌ عبدالله‌ معروف‌ به‌ ملك‌ النحاة (نک‍ : قفطی‌، 2/ 111 و حواشی‌ آن‌). نسخه‌ای‌ از اين‌ كتاب‌ در پاريس‌ موجود است‌ (دوسلان‌، 242). 
8. شرح‌ شواهد الايضاح‌ كه‌ در آن‌ به‌ توضيحات‌ صرفی‌ و نحوی‌ شواهدی‌ كه‌ در ايضاح‌ ابوعلی‌ فارسی‌ آمده‌ پرداخته‌ است‌. از اين‌ كتاب‌ نسخه‌ای‌ در قـاهره‌ موجود است‌ (نک‍ : GAL, S, I/ 530). از كتاب‌ الاختيار فی‌ اختلاف‌ ائمة الامصار كه‌ بغدادی‌ در ايضاح‌ (1/ 49) و هدية (1/ 457) و كحاله‌ (6/ 37) از آن‌ ياد كرده‌اند، اثری‌ به‌ دست‌ نيامد. 

مآخذ

آصفيه‌، فهرست‌؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌؛ ابن‌ قاضی‌ شهبه‌، احمد بن محمد، طبقات‌ الشافعية، حيدرآباد دكن‌، 1399 ق‌/ 1979 م‌؛ اسنوی‌، جمال‌الدين‌، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ جبوری‌، بغداد، 1390 ق‌/ 1970 م‌؛ بغدادی‌، اسماعيل‌ بن محمد امین، ايضاح‌ المكنون‌، استانبول‌، 1947 م‌؛ همو، هدية العارفين‌، استانبول‌، 1951 م‌؛ تنوخی‌، عزيزالدين‌، مقدمه‌ و حواشی‌ بر «تكملة اصلاح‌ ما تغلط فيه‌ العامة» همراه‌ با المعرب‌ جواليقی‌، قاهره‌، 1361 ق‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941-1943 م‌؛ دجيلی‌، عبدالصاحب‌، اعلام‌ العرب‌، نجف‌، 1386 ق‌/ 1966 م‌؛ ذهبی‌، محمد بن احمد، العبر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، كويت‌، 1963 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية الكبری‌، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمد الحلو و محمود محمد الطباخی‌، قاهره‌، 1385 ق‌/ 1966 م‌؛ سركيس‌، چاپی‌؛ سيد، خطی‌؛ همو، فهرس‌ المخطوطات‌ المصورة، قاهره‌، 1961 م‌؛ سيوطی‌، بغية الوعاة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1326 ق‌/ 1908 م‌؛ قفطی‌، علی‌ بن یوسف، انباء الرواة، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهيم‌، قاهره‌، 1371 ق‌/ 1952 م‌؛ كحاله‌، عمررضا، معجم‌المؤلفين‌، بيروت‌، 1376 ق‌/ 1957 م‌؛ كوپريلی‌، خطی‌؛ نعيمی‌، عبدالقادر بن محمد، الدارس‌ فی‌ تاريخ‌ المدارس‌، به‌ كوشش‌ جعفر الحسنی‌، دمشق‌، 1367 ق‌/ 1948 م‌؛ ياقوت‌، ادبا؛ نيز: 

De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI2; GAL; GAL, S; Torrey, CH. C., Orient, Studien Th. Nöldeke gewidmet, Giessen, 1906. 
آذرتاش‌ آذرنوش‌