ابن برزالی

اِبْنِ بِرْزالی‌، ابومحمد علم‌الدين‌ قاسم‌ بن‌ محمد بن‌ يوسف‌ برزالی‌ دمشقی‌ (665- 739 ق‌/ 1267- 1338 م‌)، مورخ‌ و محدث‌ شافعی‌ دمشق‌. نياكان‌ او از اشبيليۀ اندلس‌ و از قبيلۀ «بِرزاله‌» بوده‌اند، اما روشن‌ نيست‌ در چه‌ زمانی‌، به‌ دمشق‌ كوچ‌ كرده‌اند. شهرت‌ آنان‌ به‌ برزالی‌ و اشبيلی‌ به‌ دليل‌ ياد شده‌ است‌ (زبيدی‌، 7/ 225). پدرش‌ شهاب‌الدين‌ محمد برزالی‌ نيز از محدثان‌ و عالمان‌ شام‌ بود (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 9/ 319). قاسم‌ در دمشق‌ زاده‌ شد (ابن‌ فوطی‌، 4/ 611) و در كودكی‌ از پدرش‌ و نيز از قاضی‌ عزالدين‌ بن‌ صائغ‌ حديث‌ آموخت‌. آنگاه‌ فقه‌ را نزد تاج‌الدين‌ فزاری‌ و قرائات‌ را نزد علی‌ الرضی‌ بن‌ دبوقا به‌ خوبی‌ آموخت‌ (ابن‌ حجر، 4/ 277). در 685 ق‌/ 1286 م‌ به‌ حلب‌ و مصر سفر كرد، در 688 ق‌ به‌ حج‌ رفت‌ و از مشايخ‌ مكه‌ و مدينه‌ نيز حديث‌ شنيد. پس‌ از آن‌ چهار بار ديگر حج‌ گزارد (كتبی‌، 3/ 196، 197). ابن‌ برزالی‌، صحيح‌ بخاری‌ و جامع‌ ترمذی‌ و سنن‌ ابن‌ ماجه‌ و برخی‌ از كتب‌ روايی‌ مشهور و مسانيد را از عزالدين‌ ابوالعباس‌ احمد بن‌ محيی‌ الدين‌ ابراهيم‌ بن‌ عمر فاروثی‌ واسطی‌ آموخت‌ (ابن‌ كثير، 13/ 342). وی‌ كه‌ به‌ شنيدن‌ و حفظ و نقل‌ حديث‌ دلبستگی‌ وافر داشت‌ به‌ شهرهای‌ بسيار ديگر مانند: بعلبك‌، بيت‌المقدس‌، حَماة و اسكندريه‌ سفر كرد و از محدثان‌ آن‌ ديار حديث‌ آموخت‌. سرانجام‌ خود از حافظان‌ حديث‌ و محدثان‌ بنام‌ گرديد و در «دارالحديث‌ النوريه‌» و «دارالحديث‌ النفيسية» به‌ تدريس‌ پرداخت‌ (حسينی‌ دمشقی‌، 20؛ ابن‌ حجر، 4/ 277؛ كتبی‌، 3/ 196- 198). 
ابنِ برزالی‌ به‌ كثرت‌ روايت‌ و نقل‌ حديث‌ از راويان‌ بسياری‌ شهرت‌ دارد؛ گفته‌ شده‌ كه‌ وی‌ از حدود دو هزار تن‌ حديث‌ شنيده‌ و از هزار محدث‌ اجازۀ روايت‌ داشته‌ است‌ (ابن‌ حجر، 277- 278). بنام‌ترين‌ استادان‌ و مشايخ‌ او، افزون‌ بر افراد ياد شده‌، عبارتند از: قاسم‌ اربلی‌، احمد بن‌ ابی‌ الخير، ابن‌ ابی‌ عمر مقدسی‌، ابن‌ علان‌، ابن‌ شيبان‌، ابن‌ بخاری‌، عزّ حرانی‌، ابن‌ خلكان‌، فخرالدين‌ بن‌ لقمان‌، محيی‌الدين‌ بن‌ عبدالظاهر، علی‌ بن‌ محمود بن‌ حسين‌ بن‌ نبهان‌ (علاءالدين‌ شاعر)، رشيدالدين‌ فارقی‌، قطب‌الدين‌ قسطلانی‌، قاضی‌ القضاة خويی‌، شمس‌الدين‌ اصفهانی‌، احمد بن‌ يحيی‌ بن‌ اسماعيل‌ كلابی‌ حلبی‌، خضر بن‌ حسن‌ بن‌ علی‌، يوسف‌ بن‌ يحيی‌، محمود بن‌ عبدالله‌ ابوالثناء مراغی‌ و صدركبير ابوالغنائم‌ محمد بن‌ مسلم‌ مكی‌ (حسينی‌ دمشقی‌، 19؛ كتبی‌، 1/ 110، 2/ 93، 179، 292، 3/ 311، 413، 4/ 38؛ سبكی‌، 8/ 365، 369، 9/ 34؛ ابن‌ كثير، 13/ 299). برخی‌ از كسانی‌ كه‌ وی‌ از آنان‌ اجازۀ روايت‌ يافته‌ است‌ عبارتند از: ابن‌ عبدالدائم‌، نجيب‌ عبداللطيف‌، ابن‌ ابی‌ اليسر، ابن‌ عزون‌، ابن‌ علاق‌ (حسينی‌ دمشقی‌، 20)، قاضی‌ القضاة شمس‌الدين‌ ابومحمد عبدالله‌ بن‌ شرف‌الدين‌ حنفی‌، ابن‌ مالك‌ (صاحب‌ الفية) و قاضی‌ القضاة شمس‌الدين‌ حنبلی‌ (همو، 13/ 267- 268، 277). 
از ابن‌ برزالی‌ به‌ نيكی‌، دين‌داری‌، پارسايی‌ و دانش‌ ياد شده‌ است‌. ابن‌ كثير گويد وی‌ دارای‌ خط زيبايی‌ بود، و نزد استادان‌ و قاضيان‌ اعتبار فراوانی‌ داشت‌. ابن‌ كثير همچنين‌ نقل‌ می‌كند كه‌ ابن‌ تيميه‌ در مقام‌ بيان‌ اعتبار منقولات‌ ابن‌ برزالی‌ گفته‌ است‌: روايت‌ برزالی‌ مانند نقشی‌ بر سنگ‌ است‌ (14/ 185). ابن‌ برزالی‌ كتابخانۀ قابل‌ توجهی‌ داشته‌ و بسياری‌ از كتابها را با خط خود نگاشته‌ بوده‌ است‌. او تمام‌ كتابهايش‌ را بر دارالحديث‌ السنية و دارالحديث‌ القوصية وقف‌ كرد (همو، 14/ 186). 
ابن‌ برزالی‌ در خليص‌ (قلعه‌ای‌ بين‌ مكه‌ و مدينه‌) در حال‌ احرام‌ درگذشت‌ و با احترام‌ بسيار به‌ خاك‌ سپرده‌ شد (كتبی‌، 3/ 198). 
ابن‌ برازالی‌ از تاريخ‌ نگاران‌ بنام‌ نيز هست‌. مشهورترين‌ اثر تاريخی‌ او كتاب‌ المقتضی‌ لتاريخ‌ ابی‌ شامة است‌ كه‌ ادامۀ تاريخ‌ الروضتين‌ تأليف‌ شهاب‌الدين‌ ابوشامۀ مقدسی‌ (د 665 ق‌/ 1266 م‌) است‌. اين‌ كتاب‌ از سال‌ مرگ‌ ابوشامة، كه‌ سال‌ تولد ابن‌ برزالی‌ است‌، حوادث‌ را پی‌گيری‌ كرده‌ و تا 738 ق‌/ 1337 م‌ ادامه‌ داده‌ است‌. كُتبی‌ (د 764 ق‌/ 1362 م‌) گفته‌ كه‌ اين‌ كتاب‌ در 5 مجلد است‌ (3/ 197)، اما تنها دو جزء آن‌ كه‌ مجموعاً حوادث‌ سالهای‌ 665 تا 720 ق‌/ 1267 تا 1320 م‌ را شامل‌ می‌شود در كتابخانۀ وزارت‌ معارف‌ قاهره‌ موجود است‌ (جامعه‌، 2/ 102). اثر ديگر ابن‌ برزالی‌ تلخيص‌ تاريخی‌ است‌ در شرح‌ حال‌ دانشمندان‌ از 601 تا 736 ق‌ كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در برلين‌ موجود است‌ ( آلوارت‌، شم‍ 9448). كتاب‌ ديگر او معجم‌ البلدان‌ و القری‌ نام‌ دارد كه‌ شمس‌الدين‌ محمد بن‌ علی‌ بن‌ احمد بن‌ طولون‌ مورخ‌ (د 953 ق‌/ 1946 م‌) از آن‌ بهره‌ گرفته‌ است‌ (عزاوی‌، 2/ 527). او ذيلی‌ بر كتاب‌ تاريخ‌ مرآة الزمان‌ فی‌ تاريخ‌ الاعيان‌ تأليف‌ سبط ابن‌ جوزی‌ (د 654 ق‌/ 1256 م‌) نگاشته‌ است‌ (حاجی‌ خليفه‌، 2/ 164). جزوه‌ای‌ با عنوان‌ تسمية من‌ شهد بدراً در دارالكتب‌ الظاهريۀ دمشق‌ وجود دارد كه‌ احتمال‌ داده‌ شده‌ است‌ از ابن‌ برزالی‌ باشد (ظاهريه‌، 1/ 46- 47). 
آثار ديگر ابن‌ برزالی‌ از اين‌ قرارند: المعجم‌ الكبير. اين‌ كتاب‌ شهرت‌ فراوانی‌ داشته‌ و ابن‌ كثير در كتاب‌ البداية و النهاية شرح‌ حال‌ برخی‌ از شخصيتهای‌ رجالی‌ را از اين‌ معجم‌ نقل‌ كرده‌ و بنا بر گفتۀ ابن‌ حجر اين‌ اثر متجاوز از 20 مجلد بوده‌ است‌ (4/ 278). از اين‌ كتاب‌ اطلاعی‌ در دست‌ نيست‌، جز اينكه‌ احتمال‌ داده‌ شده‌ است‌ كه‌ برخی‌ از صفحات‌ و یا اجزاء آن‌ در كتابخانۀ ظاهريه‌ موجود باشد (جامعه‌، 2/ 102)؛ معجم‌ البرزالی‌، كه‌ نسخۀ خطی‌ آن‌ در كتابخانۀ ظاهريۀ دمشق‌ موجود است‌ (ظاهريه‌، 1/ 228- 229)؛ الوفيات‌، خطی‌ (زركلی‌، 6/ 17؛ GAL, S, II/ 35)؛ الشروط، خطی (GAL, S، همانجا)؛ ثلاثيات‌ من ‌مسند احمد (همانجا)؛ العوالی‌ المسندة، خطی‌ (GAL, II, 45)؛ بانكيپور، II/ 194-196) و الاربعون‌ البلدانية (كحاله‌، 8/ 125). 

مآخذ

ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛ ابن‌ حجر، احمد بن علی، الدررالكامنة، به‌ كوشش‌ محمد عبدالمعيد خان، حيدرآباد دكن‌، 1393 ق‌/ 1973 م‌؛ ابن‌ فوطی‌، عبدالرزاق‌ بن احمد، تلخيص‌ مجمع‌ الآداب‌ فی‌ معجم‌ الالقاب‌، به‌ كوشش‌ مصطفی‌ جواد، دمشق‌، 1382 ق‌/ 1962 م‌؛ ابن‌ كثير، البداية؛ جامعه‌، خطی‌؛ حاجی‌ خليفه‌، كشف‌ الظنون‌، استانبول‌، 1941 م‌؛ حسينی‌، دمشقی‌، احمد بن علی، ذيل‌ تذكرة الحفاظ، بيروت‌، داراحياء التراث‌ العربی‌؛ زبيدی‌، تاج‌ العروس‌؛ زركلی‌، خيرالدين‌، الاعلام‌، بيروت‌، 1976 م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌ بن علی، طبقات‌ الشافعية، به‌ كوشش‌ عبدالفتاح‌ محمدالحلو و محمود محمد الطناجی‌، قاهره‌، 1383 ق‌/ 1964 م‌؛ ظاهريه‌، خطی‌؛ عزاوی‌، عباس‌، «مورخ‌ الشام‌»، مجلة مجمع‌ العلمی‌ العربی‌، دمشق‌، س 20، 1945 م‌؛ كتبی‌، محمد بن شاکر، فوات‌ الوفيات‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1973 م‌؛ كحاله‌، عمر رضا، معجم‌ المؤلفين‌، بيروت‌، 1957 م‌؛ نيز: 

Ahlwardt; Bankipore; GAL; GAL, S. 
حسن‌ يوسفی‌ اشكوری‌