ابن اجا، محب الدین

اِبْن اَجا، یا آجا، محبّ‌الدّین ابوالثّنا، محمود بن محمّد بن محمود بن خلیل مَقَرّ قونَوّی الأصلِ حلبی حنفی (854-925ق / 1450- 1519م)، قاضی و دبیر. پدرش محمد مردی دانشمند بود (نك‍ : ابن اجا، ابوعبدالله محمد). سخاوی درحالی‌كه از همین شخص و از خال او احمد بن ابی بكر به تفصیل سخن می‌راند، دربارۀ محمود بن اجا كه موضوع این مقاله است، تنها به ذكر نام و نسب اكتفا می‌كند (1 / 254، 10 / 147). مفصل‌ترین شرح حال محمود را ابن حنبلی آورده است (2 (1) / 451-461) و نجم‌الدین غزّی (1 / 303-304)، ابن‌عماد حنبلی (8 / 139-140) و راغب (5 / 417-421) چیزی بر گزارش او نیفزوده‌اند. اینان همۀ مطالب خود را از سخاوی نقل می‌كنند، اما در سه اثر سخاوی (الاعلان بالتوبیخ، تبرالمسبوك و ضوءاللامع) چیزی در این مورد دیده نمی‌شود. ابن اجا در حلب زاده شد و تا 888ق / 1483م در قاهره مشغول تحصیل بود. آنگاه به حلب بازگشت و به زیارت بیت‌المقدس رفت. پس از چندی در 890ق قاضی حلب شد. در انتصاب وی به قضاوت حلب و ازدواج با «ستّ حلب» كه قبلاً همسر كمال بن معرّی دبیر خاص (= كاتب السّر) حلب بود، داستان جالب و مفصلی آورده‌اند كه پرداخت رشوه (یا بذل) را در هر دو مورد نشان می‌دهد (ابن حنبلی، 2 (1)452، 454). ابن اجا در 900ق به حج رفت. ابن حنبلی از استادش جارالله بن فهد مكی (891-954ق) نقل می‌كند كه ریاست بلاد شام و مصر بر او ختم شد. سلطان قانصوه غوری او را از حلب فراخواند و در 906ق / 1500م به جای صلاح‌الدین بن الجیعان به دبیری خاص (= كتابة السّرّ) گماشت و او از آن تاریخ تا پایان دولت چراكسه به آن شغل مشغول بود و آخرین كسی بود كه چنین سمتی داشت (همانجا). كاتب السّر محرم اسرار سلطان در مكاتبات و وظیفۀ او نوشتن فرمانها بود. ابن ایاس (4 / 158) ذیل وقایع سال 915 ق داستان درگیری ابن‌اجا را با قاضی القضاة حنفی بر سر موقوفه‌ای در حلب و پشتیبانی سلطان را از ابن اجا بیان كرده است. همو (4 / 181) ذیل وقایع سال 916ق می‌نویسد كه ابن اجا علیل و ناتوان شد، چنانكه 10 ماه خانه‌نشین گردید و كار او بر احمد شهابی قرار گرفت. جارالله بن فهد گفته است كه چون ابن اجا در 920ق حج گزارد، من 20 حدیث از مرویات او را نزدش خواندم و آن مجموعه را تحقیق الرّجا لعلوّالمقرّ المحبّی ابن اجا نام گذاشتم و مورد تحسین و انعام ابن اجا قرار گرفتم. ابن اجا چون به قاهره بازگشت، سلطان به دیدارش آمد. وی پس از چندی شهاب‌الدین ابن جیعان را به نیابت خود پذیرفت. در 922ق با سلطان به حلب رفت و در آنجا اقامت گزید تا آنكه غوری كشته شد و سپاهش به قاهره گریخت. ابن اجا نیز به قاهره رفت و طومان بای برادرزادۀ غوری همچنان او را به دبیری خاص گماشت. چون سلطان سلیم عثمانی وارد قاهره شد، ابن اجا را مورد احترام قرار داد و همان وظیفۀ سابق را به او پیشنهاد كرد، اما او به سبب پیری و ناتوانی عذر خواست و سلطان، زیرك‌زاده قاضی عسكر روم ایلی را نزد او نشاند تا از وی یاری گیرد. ابن‌اجا پس از چندی از سلطان اجازه خواست تا در حلب اقامت كند. و درخواست او به سبب منزلتی كه نزد سلطان و وزرایش یافته بود، پذیرفته شد. به حلب رفت و سرانجام در آنجا درگذشت. وی در قاهره مدرسه و مقبره‌ای بنا كرده و بر آنها موقوفاتی نهاده بود. در حلب نیز بر تربت خویش موقوفاتی تعیین كرد (ابن‌حنبلی، 2 / 1 / 453-455). ابن اجا ملقب به مَقَرّ بود و به قول قلقشندی (5 / 494) این لقب به رجال والامقام داده می‌شد. ابن‌حنبلی (2 / 1 / 456-457) كه خود صحبت ابن اجا را درك كرده است، حسن صورت، سیرت، حشمت، معاشرت و ظرافت او را می‌ستاید و داستان دوستی او را با پدر خویش نقل می‌كند. نیز می‌نویسد كه شماری از شاعران او را مدح گفته‌اند كه عایشۀ دمشقیه معروف به بنت باعونی از آن جمله است. ابن حنبلی می‌افزاید كه اگر دیگری هم ابن اجا را مدح نمی‌گفت، مدح عایشه او را بس بود.

مآخذ

ابن ایاس، محمدبن احمد، بدائع الزّهور، به كوشش محمد مصطفی، قاهره، 1404ق / 1984م؛ ابن حنبلی، محمدبن ابراهیم، دُرّ الحبب فی تاریخ اعیان حلب، به كوشش محمود صمد الفاخوری و یحیی زكریا عبّاره، دمشق، 1973م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ راغب الطباخ، محمدبن محمود، اعلام النبلاء، حلب، 1344ق / 1925م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، الضوء اللامع، قاهره، 1353ق، غزّی، نجم‌الدین محمّد، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائیل سلیمان جبّور، بیروت، 1945م؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383ق / 1963م.

محمدآصف فکرت