ابن ابی یعلی

اِبْن اَبی یعلى، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (451-526ق /  1059-1131م)، محدّث، اصولی، مورّخ، قاضی و فقیه حنبلی بغدادی (ابن جوزی، مناقب، 529؛ صفدی، 1 /  159). ابن عساكر (7 / 11، 282، 294 به بعد) و یافعی (3 / 251) در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیده‌اند. كلمۀ فَرّاء به معنای پوستین‌دوز است و ظاهراً چنانكه سمعانی (10 / 153) اشاره كرده نیاكان وی پوستین‌دوز یا پوستین‌فروش بوده‌اند.
ابن ابی یعلی در بغداد متولد شد (ابن جوزی، همانجا) و مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت. به نوشتۀ صفدی در نوجوانی از پدر خویش ابویعلی محمد (د 458ق)، نیای مادریش جابربن یاسین، ابوجعفر محمد بن مسلمه، عبدالصمد بن مأمون (صفدی، 1 / 160)، خطیب بغدادی، ابوالحسین بن مهتدی (ابن جوزی، المنتظم، 10 /  29)، ابومظفر هنّاد نسفی (ذهبی، سیر، 19 / 601) و دیگران حدیث شنید. قرائت را در بعضی روایات آن نزد ابوبكر خیاط فراگرفت (ابن رجب، 1 / 176) و فقه را نزد شریف ابوجعفر آموخت (ابن جوزی، مناقب، 529) و ابومحمد جوهری به وی اجازۀ روایت داد (ذهبی، همانجا). بسیاری نیز از وی حدیث شنیده و از او روایت كرده‌اند كه از جملۀ آنان ابوالقاسم علی بن حسن بن عساكر (د 571ق / 1175م)، ابوطاهر احمد بن محمد سِلَفی اصفهانی (د 576ق) (ذهبی، سیر، 19 / 601)، عبدالله بن احمد بن خشاب بغدادی (د 567ق) و جمعی دیگر را می‌توان نام برد. ابن عساكر در تاریخ خود از او بسیار روایت كرده است. سمعانی می‌گوید: ابن ابی یعلی در سالهای آخر عمر خود به من اجازۀ روایت داد (10 / 155). ابوموسی مدینی و ابن كلیب نیز با اجازه از وی روایت كرده‌اند (ابن رجب، 1 / 177).
او در علم فقه و مناظره چیره‌دست بود و در مذهب احمد بن حنبل فتوا می‌داد (ذهبی، همانجا؛ سبط ابن جوزی، 8(1) / 145). در مذهب خود سختگیر و متعصب و با اشاعره سخت مخالف بود و بر ضد آنان مجادله می‌كرد، و آنها را حقیر می‌شمرد (ذهبی، سیر، 19 / 602؛ همو، العبر، 2 /  429). وی متدین، ثقه، ثَبْت و صدوق بود (ذهبی، صفدی، همانجاها). او شاگردان بسیاری تربیت كرد و بسیاری نزد وی قرائت آموختند كه عبدالمغیث حربی از جملۀ آنان است (ابن رجب، 1 / 177).
ابن ابی یعلی كه به گفته برخی مال بسیاری در منزل خود داشت، در شب دهم محرم‌الحرام به دست عده‌ای از خادمان خود كه برای دستبرد به منزل وی واقع در باب المراتب بغداد رفته بودند، كشته شد و قاتلان او به قتل رسیدند (ابن‌جوزی، المنتظم، 10 /  29؛ سبط ابن جوزی، 8(1) / 145؛ ابن رجب، همانجا) و جنازۀ او در كنار آرامگاه پدرش در مقبرۀ باب حرب به خاك سپرده شد (علیمی، 2 / 276؛ ابن رجب، همانجا).
ابن ابی یعلی دارای تألیفات و آثاری در مذهب حنبلی است كه ابن رجب به 11 اثر (1 / 177) و حاجی خلیفه به برخی از آنها اشاره كرده‌اند (ص 1097، 1593). از این آثار، تنها كتاب مهم و معروف وی طبقات الحنابلة (طبقات الحنبلیة، طبقات الاصحاب) به چاپ رسیده است. این كتاب اولین تصنیف در طبقاتِ حنبلیه است (تذكرة النوادر، 98) و به شش طبقه تقسیم شده است: طبقۀ اول كه در باب اصحاب احمد بن حنبل و طبقۀ دوم كه دربارۀ تابعین احمد بن حنبل است بر اساس حروف معجم است، اما طبقات چهارگانۀ دیگر براساس سال درگذشتِ اشخاص است كه به 512ق /  1118م ختم شده است (حاجی خلیفه، 1097؛ مقدمۀ طبقات الحنابلة). این كتاب در 1371ق به كوشش محمد حامد الفقی در قاهره در 2 جلد چاپ شده است و شمس‌الدین محمد بن عبدالقادر نابلسی (د 797ق) آن را مختصر كرده و احمد عبید همین مختصر را منتشر كرده است (ظاهریه، 6 / 266). بعدها بر این كتاب ذیلهایی نوشته شده است كه از آن جمله ذیلهای زین‌الدین عبدالرحمن معروف به این نقیب حنبلی (د 795ق)، یوسف بن حسن بن احمد حنبلی مقدسی و تقی‌الدین ابراهیم بن محمد بن مفلح رامینی مقدسی (د 803ق) را می‌توان نام برد (حاجی خلیفه، 1097). از ابن ابی یعلی دو اثر دیگر نیز در دست است: 1. المسائل التی حلف علیها الامام احمد بن حنبل الشیبانی وروی عنه ذلك، كه نسخه‌ای خطی از آن موجود است (ظاهریه، مجامیع، 1 / 280)؛ 2. كتاب الاعتقاد كه نسخه‌ای از آن در ظاهریۀ دمشق موجود است (زركلی، 7 / 23). بروكلمان (GAL, S, I / 557) كتابی به نام الأحكام السّلطانیة نیز به ابن ابی یعلی نسبت داده است كه از او نیست بلكه تألیف پدر اوست.

مآخذ

ابن ابی یعلی، محمدبن محمد، طبقات الحنابلة، به كوشش محمدحامد الفقی، قاهره، 1371ق؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، مناقب الامام احمد بن حنبل، به كوشش محمد امین الخانجی الكتبی، قاهره، 1349ق؛ همو، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1358ق، ابن رجب، عبدالرحمن، الذیل علی طبقات الحنابلة، به كوشش محمدحامد الفقی، قاهره، 1372ق / 1952م؛ ابن عساكر، علی بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، به كوشش عبدالغنی الدقر، دمشق، 1405ق؛ تذكرة النوادر، به كوشش جمعیة دائرةالمعارف العثمانیة، حیدرآباد دكن، 1350ق؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1362ق؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، 1405ق؛ همو، العبر، به كوشش ابوهاجر زغلول، بیروت، 1405ق؛ زركلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1396ق؛ سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان، حیدرآباد دكن، 1370ق؛ سمعانی، ابوسعد عبدالكریم، الانساب، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، 1399ق؛ صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، به كوشش هلموت ریتر، ویسبادن، 1381ق / 1962م؛ ظاهریه، خطی (تاریخ، المجامیع)؛ علیمی، عبدالرحمن، المنهج الاحمد، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و عادل نویهض، بیروت، 1404ق؛ مشار، چاپی عربی؛ یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان، بیروت، 1390ق؛ نیز: 

GAL, S.

علی رفیعی