ابن ابی السرور

اِبن اَبی‌السُّرور، نام دو تن از یک خاندان مصری شافعی در سدۀ 11ق / 17م. نسب این خاندان به ابوبکر بن ابی قحافه می‌رسد و به همین مناسبت به بکری و صدیقی شهرت یافته‌اند (محبی، 1 / 117):
1. زین‌الدین محمدبن ابی‌السرور (د 1028ق / 1619م). از زندگی او اطلاع روشنی در دست نیست. او آثار چندی، که غالباً در تاریخ و ادب است، پدید آورده که نسخ آنها از این قرار است: عیون الاخبار و نزهة‌ الابصار (آلوارت، شم‍ ‍9473-9474؛ دوسلان، شم‍ ‍1560؛ خدیویه، 5 / 92)؛ المنح الرحمانیة فی الدولة ‌العثمانیة (دوسلان، شم‍ ‍1623؛ فلوگل، شم‍ ‍978)؛ تذکرة‌ الظرفاء، یا تحفة ‌الظرفاء، که تلخیصی از دو کتاب عیون الاخبار و المنح الرحمانیة است و نسخۀ آن در اسکندریه (GAL, II / 388) و احتمالاً پاریس (دوسلان، شم‍ ‍‍1618) موجود است (نیز نک‍ ‍: حاجی خلیفه، 1 / 369- 389)؛ اللطائف الربانیة (GAL, S, II / 412)؛ فیض المنّان بذکر دولة آل عثمان (خدیدیه، 5 / 103)؛ درر الاثمان فی اصل منبع آل‌عثمان (پرچ، شم‍ ‍1614)؛ الفتوحات العثمانیة للدیار المصریة (GAL, II / 388)؛ واسطة ‌العقد الفرید لماحوی من الدر النضید، نسخه‌ای از آن در بیروت موجود است (سید، فهرس ... ، 2(3) / 332).
2. ابوعبدالله شمس‌الدین محمدبن محمدبن ابی‌السرور (1005-1087ق / 1597-1676م). او مانند پدر از تاریخ‌نگاران و ادیبان بنام قاهره است. از زندگی وی نیز آگاهی چندانی در دست نیست. ابوعبدالله در قاهره زاده شد و آورده‌اند که پدرش به مناسبت تولد او جشن بزرگی برگزار کرد که در آن محمدپاشا فرمانروای مصر شرکت کرد (ووستنفلد، 269). وی در قاهره درگذشت (کحاله، 11 / 293). تاریخ مرگ او را 1060ق / 1650م نیز نوشته‌اند (نک‍ ‍: زیدان، 3 / 325؛ ووستنفلد، همانجا).
ابن ابی‌السرور آثار متنوعی در ادبیات، تصوف و تاریخ نوشته است که از آن میان القول المقتضب فیما و افق لغة اهل مصر من لغات العرب به کوشش ابراهیم سالم در قاهره چاپ شده است. نسخه‌های خطی برخی از آثار او بدین قرار است: التحفة ‌البهیّة فی تملک آل عثمان الدیار المصریّة (فلوگل، شم‍GAL, II / 384 ; 925) که در برگیرندۀ فتح مصر به دست سلطان سلیم و حوادث مربوط به آن تا 1038ق / 1629م است؛ الروضة ‌الزّهیّة فی ولاة مصر و القاهرة المعزیة (پرچ، شم‍ ‍GAL, S, II / 409; GAL, II / 384; 1638) که شامل تاریخ مصر از آغاز تا زمان مؤلف است؛ نزهة ‌الابصار و جهینة ‌الاخبار (آلوارت، شم‍ ‍9475؛ دوسلان، شم‍ ‍1561؛ براون، شم‍ ‍1169). بروکلمان به رغم قراین موجود در سه فهرست مزبور و حتی تصریح براون بر اینکه این اثر مربوط به پسر زین‌الدین است، آن را به خود وی نسبت داده است (GAL, II / 388; GAL, S, II / 412)؛ الکواکب السائرة فی اخبار مصر و القاهرة (سید، خطی، 2 / 269؛ دوسلان، شم‍ ‍1852؛ پرچ، شم‍ ‍646، GAL, II / 384) این اثر به وسیلۀ دوساسی به زبان فرانسه ترجمه شده و در 1788م در مجموعه‌ای با عنوان «یادداشتها و گزیده‌هایی از نسخ خطی کتابخانۀ سلطنتی» چاپ شده و ترجمه‌ای نیز به زبان آلمانی توسط هانیش در 1791م از روی متن فرانسه صورت گرفته و نیز ترجمۀ فرانسه مورد استفادۀ فراوان مارسل در نوشتن کتاب «تاریخ مصر» که در 1848 م در پاریس به چاپ رسیده، واقع شده است (EI2, I / 965)؛ ربع المقنطرات (بلوشه، شم‍ ‍4695)؛ الروضة ‌المأنوسة فی اخبار مصر ‌المحروسة (عبدالبدیع، شم‍ ‍271؛ GAL, S, II / 409)؛ سمیر الاصحاب و نزهة ذوی الاحباب (آومر، شم‍GAL, S, II / 409; 424)؛ قطف الازهارمن الخطط و آلاثار (دوسلان، شم‍ ‍1765؛ دارالکتب، 6 / 47) که برگزیده‌ای از خطط مقریزی است همراه با جرح و تعدیل و اضافاتی بر آن؛ الدّرر ‌الجمانی فی مناقب الشیخ العجمی الکورانی (GAL, S، همانجا)؛ درر الأعانی الجلیّة (GAL, II / 384). این آثار نیز به وی منسوب است: النّور المبین فی توضیح مافی احیاء علوم‌الدّین؛ الدّرّة العصماء فی طبقات الفقهاء؛ الدّرر فی ‌الاخبار و السّیر (کحاله، 11 / 293)؛ الروضة الندّیة فی الطبقات الصوفیة؛ عین الیقین فی تاریخ المؤلفین؛ تفسیر ابن ابی سرور؛ کتاب فی ‌النّیل؛ دیوان اشعار (زرکلی، 7 / 64).

مآخذ

حاجی خلیفه؛ کشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خدیویه، فهرست؛ دارالکتب المصریة، خطی؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1986م؛ زیدان، جرجی، تاریخ آداب اللغة‌ العربیة، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1957م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، 1959م؛ همو، خطی؛ عبدالبدیع، لطفی، فهرس المخطوطات المصورة (بخش تاریخ)، قاهره، 1956م؛ کحاله، عمررضا، معجم ‌المؤلفین، بیروت، 1957م؛ محبی، محمد، خلاصة‌الاثر، قاهره، 1284ق / 1867م؛ نیز:

Ahlwardt; Aumer, Joseph, Die arabischen Handschriften der k. Hof-und Staatsbibliothek in Muenchen, Wiesbaden, 1970; Blochet, E., Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1925; Browne; De Slane, Baron, Catalogue des manuscrits arabes, Paris, 1883-1895; EI2; Flugel, Gustav, Die arabischen, persischen und türkischen Handschrifen, Wien, 1865; GAL; GAL, S, Pertsch, Wilhelm, Die arabischen Handschriften…, Gotha, 1881; Wüstenfeld, Ferdinand, Die Ges chichtschreiber der Araber und ihre Werke, Göttingen, 1882.

حسن یوسفی اشکوری