ابن ابی زینب

اِبْنِ اَبی زِینَب، ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی، كاتب (د 360ق / 971م)، متكلم، مفسر و محدّث شیعی. تاریخ تولد وی معلوم نیست. زادگاه او را برخی شهر نُعمانیۀ مصر یا یمن و یا حجاز دانسته‌اند (مامقانی، 2 / 55)، اما آنچه درست می‌نماید این است كه نعمانی از شهر نعمانیۀ عراق (در میان واسط و بغداد) بوده است (خوانساری، 6 / 127). از زندگی وی همین‌ اندازه معلوم است كه در 313ق / 925م به شیراز آمده و در آن شهر از ابوالقاسم موسی بن محمد اشعری قمی ‌حدیث آموخته و در قم احتمالاً از علی بن حسین بن بابویه (د 329ق / 941م) حدیث شنیده است (غفاری، 14، 16). پس از آن به بغداد سفر كرده (نجاشی، 271) و در آنجا از عالمان و محدّثان و فقیهان بنامی ‌چون محمد بن همام اسكافی، احمد بن محمد بن سعیدبن عقدۀ كوفی (د 333ق / 945م) و محمدبن یعقوب كلینی (د 329ق) حدیث فرا گرفته است. پس از چندی از بغداد آهنگ سفر به شام كرده و در 333ق در طبریه (از شهرهای اردن) از محمد بن عبدالله طبرانی و عبدالله بن عبدالملك بن سهل طبرانی حدیث شنیده و پس از آن در شام از محمد بن عثمان بن علان دهنی بغدادی حدیث آموخته و در سالهای پایانی روزگارش به حلب كه شهری شیعی‌نشین بوده است، رفته و تا پایان زندگی در آنجا مانده و در همانجا به نشر حدیث و معارف شیعی پرداخته و در شام درگذشته است (غفاری، 14- 18).
نعمانی در ایران و عراق و شام، افزون بر مشایخ و استادان یاد شده، از این كسان نیز بهره برده است: احمد بن نصر بن هوذۀ باهلی، ابوعلی احمدبن محمدبن یعقوب بن عمار كوفی، حسین‌بن محمد باوری، سلامة بن محمد بن اسماعیل ارزنی، عبدالعزیز بن عبدالله بن یونس موصلی، عبدالواحد بن عبدالله بن یونس موصلی، علی بن احمد بندنیجی، محمد بن حسن بن محمد جمهور قمی ‌و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری (همو،16-17). نعمانی بیش از همه از ابن عقدۀ كوفی و كلینی بهره گرفته است. از تعداد حدیثهایی كه او از ابن عقده در كتاب غیبت خود نقل كرده و نیز جملات احترام‌آمیزی كه در مورد وی آورده (ص 39)، پیداست كه از این استاد تأثیر بسیار پذیرفته است. وی از شاگردان بسیار نزدیك و مورد اعتماد كلینی به شمار می‌آمد. كاملاً روشن نیست كه وی هنگامی‌كه محمد بن یعقوب كلینی در ری می‌زیست با او بوده و یا هنگامی‌كه وی در اواخر زندگی در بغداد به سر می‌برده، از او بهره گرفته است، ولی با توجه به اینكه در منابع تاریخی از دیدار نعمانی از ری یاد نشده و همچنین قطعی است كه در روزگاری كه محمد بن یعقوب در بغداد بوده، نعمانی هم در آن شهر می‌زیسته است، می‌توان گفت كه نعمانی در بغداد از محضر كلینی بهره برده است. وی كافی كلینی را نوشته و از این رو به كاتب شهرت یافته و نسخۀ او به «نسخۀ كافی نعمانی» مشهور شده است.
نخستین كسی كه، هر چند به اختصار، از نعمانی یاد كرده و موقعیت وی را باز گفته، نجاشی، (د 450ق / 1058م) است كه در كتاب رجال خویش او را ستوده است. او نعمانی را از بزرگان شیعه، عظیم القدر، شریف المنزله، صحیح العقیده و كثیر الحدیث دانسته است (ص 271). مجلسی (1037-1110ق / 1627- 1698م) نیز او را از فقهای بزرگ شمرده (1 / 40) و فاضِل كاملِ پرهیزگار خوانده است (1 / 14).
كسانی كه از نعمانی حدیث نقل كرده‌اند، ‌اندكند: یكی از كسانی كه از او حدیث آموخته و نقل كرده ابوالحسین محمد بن علی شجاعی كاتب است كه در حلب روزگاری نزد وی بوده و كتاب غیبت استادش را نگاشته است (نجاشی، 271)؛ دیگری ابوغالب زراری (د 368ق / 978م) است كه او را دیده و از وی حدیث نقل كرده است (ابوغالب، 81).
مهم‌ترین آثاری كه به ابن ابی زینب منسوب است، اینهاست: الغیبة، الرد علی الاسماعیلیة، الفرائض، التفسیر و التسلی (خوانساری، 6 / 128؛ غفاری، 15). كتاب تفسیر او همان است كه سید مرتضی آن را تلخیص كرده و با عنوان المحكم و المتشابه تدوین نموده است (قمی، 377).
مشهورترین اثر نعمانی كتاب غیبت اوست كه اخیراً به فارسی ترجمه شده و همراه با متن به چاپ رسیده است (نك‍ : مآخذ همین مقاله). این كتاب كه در 342ق / 953م در حلب تألیف شده، دارای 26 باب و 445 حدیث است و ظاهراً نخستین كتابی است كه در موضوع غیبت مهدی منتظر (ع) نگاشته شده است (صدر، 336).
در نیمۀ اول سدۀ 4ق / 10م كه غیبت امام مهدی (ع) به درازا كشید و به‌ویژه پس از درگذشت ابوالحسن صیمری (329ق / 940م)، آخرین نفر از نایبان چهارگانۀ امام و پایان دورۀ غیبت صغرى، آشفتگی فكری و تزلزل اعتقادی بسیاری در شیعیان پدید آمد و بسیاری به شك و دودلی دچار شدند و برخی به اعتراض و حتی انكار برخاستند. نعمانی كه در این روزگار می‌زیست، برای استحكام بخشیدن به بنیادهای فكری تشیع و نیز برای پاسخگویی به نیازهای اعتقادی شیعیان در امر امامت و راز غیبت امام دوازدهم كتاب غیبت را تألیف كرد. این كتاب شامل روایات نقل شده از پیامبر (ص) و ائمه (ع) در موضوع غیبت و بحثهایی در همین موضوع است. نعمانی در مقدمۀ كتاب به اوضاع و احوال آن روزگار و انگیزۀ خود در تدوین كتاب غیبت اشاراتی دارد (ص 30-34).

مآخذ

ابن ابی زینب، محمدبن ابراهیم، غیبت، ترجمۀ جواد غفاری، تهران، 1363ش؛ ابوغالب زراری، احمد بن علی، رسالۀ آل اعین، به كوشش محمدعلی ابطحی، اصفهان، 1399ق؛ اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، بیروت، 1983م؛ افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به كوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، 1401ق؛ حلی، حسن بن علی، رجال، به كوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1342ش؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، 1390ق؛ صدر، حسن، تأسیس الشیعة، بغداد، 1370ق؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الافوال فی معرفة الرجال، تهران، 1311ق؛ غفاری، علی اكبر، مقدمه بر غیبت ابن‌ابی زینب؛ قمی، عباس، فوائد الرضویة، تهران، 1327ش؛ مامقانی، حسن بن عبدالله، تنقیح المقال، نجف، 1352ق؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1983م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش شیخ علی محلاتی حائری، تهران، 1317ق؛ نوری، میرزا حسین، مستدرك الوسائل، تهران، 1321ق.

حسن یوسفی اشکوری