ابن ابی خیثمه

اِبْنِ اَبی خَیثَمه، ابوبكر احمد بن زهیر (ابی خیثمة) بن حرب بن شداد (185- 279ق / 801-892م)، فقیه، محدّث، عالم انساب، مورخ، شاعر و ادیب ایرانی. در اصل از اهالی نَسا از نواحی خراسان بود، ولی در بغداد نشو و نما یافت و همانجا درگذشت. وی از منصور بن سلمة خزاعی، محمد بن سابق، ابونعیم فضل بن دكین، هوذة بن خلیفه، ... و بسیاری دیگر حدیث شنید و علم انساب را از مُصْعَب بن عبدالله زبیری، علم حدیث را از یحیی بن مَعین و امام احمد بن حنبل، تاریخ را از ابوالحسن مداینی و ادبیات را از محمد بن سَلاّم جُمَحی فرا گرفت (خطیب بغدادی، 4 / 162؛ ابن جوزی، 5 / 139؛ یاقوت، 3 / 35). منابع متأخر پدرش ابن خیثمه (د 243ق / 857م) نویسندۀ كتاب المسند و كتاب العلم (ابن ندیم، 321) را نیز جزو استادان وی ذكر كرده‌اند (ذهبی، تذكره، 2 / 596؛ ابن حجر، 1 / 174؛ ابن جزری، 1 / 54). یاقوت به نقل از فرغانی می نویسد: ابن ابی خیثمه مذهبی خاص داشت كه مردم او را به قَدَریه نسبت می‌دادند (3 / 37).
ابن ابی خیثمه از كسان بسیار نقل روایت و حدیث كرده است كه از آن جمله‌اند: هوذة بن خلیفه، قُطْبة بن العلاء، مسلم بن ابراهیم، موسی بن اسماعیل (ذهبی، تذكره، 2 / 596). كسانی نیز از او حدیث نقل كرده‌اند چون ابن صاعد، محمد بن مخلد، اسماعیل صفار، ابوسهل قطان (همانجا) همچنین مورخانی چون ابوالقاسم بَغَوی (خطیب بغدادی، 4 / 163؛ ابن‌جوزی، 5 / 139؛ یاقوت، 3 / 36) در نقل روایات تاریخی به او استناد كرده‌اند.
اثر مهم ابن ابی خیثمه در علم تاریخ التاریخ الكبیر است كه به شیوۀ محدثان و با جرح و تعدیل روات تألیف یافته و مورخانی مشهور چون مسعودی به آن استناد كرده‌اند (3 / 89-90، 163). نظریۀ خطیب بغدادی (4 / 163) مبنی بر اینكه كتابی چنان سرشار از فوائد نمی‌شناسد، توسط مؤلفان قرنهای بعد نقل شده است (مثلاً: یاقوت، 3 / 36؛ ذهبی، تذكره، 2 / 596؛ همو، سیر، 11 / 493؛ ابن كثیر، 11 / 66؛ ابن تغری بردی، 3 / 83). اهمیت این كتاب تا آنجاست كه در اندلس نیز معروف بوده است (EI2). نسخه‌ای بسیار كهن از التاریخ الكبیر در كتابخانۀ جامع القرویین فاس موجود است (تذكرة النوادر، 79؛ سزگین، 1 / 152؛ پرووانسال، I / 95؛ بروكلمان، 3 / 252). این كتاب كه بنابر اطلاعات موجود در تاریخ عالم تألیف یافته، در برنامۀ انتشارات حیدرآباد (1354ق / 1935م) قرار داشته است (همانجا). دیگر آثار ابن ابی‌خیثمه اینهاست: 1. تاریخ رواة الحدیث كه همانند تاریخ ابوعبدالله بخاری و در حد خود كتابی بزرگ است (حاجی خلیفه، 1 / 295)؛ 2. اخبار الشعرا (ابن‌ندیم، 321)، سزگین می‌افزاید كه این اثر از مهم‌ترین منابع مرزبانی در تألیف الموشح بوده و ابوالفرج اصفهانی بخشهایی از آن را در اغانی نقل كرده است (1 / 152)؛ 3. كتاب الاعراب (ابن ندیم، همانجا)؛ 4. كتاب البر (بغدادی، 1 / 51)؛ 5. المنتمین (ابن ندیم، همانجا)؛ 6. وصایا العلماء عندالموت، كه تنها بغدادی (همانجا) از آن نام برده است.

مآخذ

ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن جزری، محمدبن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، به كوشش ج. برگشترسر، قاهره، 1351ق / 1932م؛ ابن جوزی، عبدالرحمن، المنتظم، حیدرآباد دكن، 1357-1358ق؛ ابن حجر، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن كثیر، البدایة، قاهره، 1351- 1358ق؛ ابن ندیم، الفهرست، بیروت، 1398ق؛ بروكلمان، كارل، تاریخ الادب العربی، ترجمۀ عبدالحلیم نجار، قاهره، 1974م؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ تذكرة النوادر من المخطوطات العربیة، حیدرآباد دكن، 1350ق؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خطیب بغدادی، احمدبن علی، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق؛ ذهبی، شمس الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1333-1334ق؛ همو، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1401ق / 1981م؛ سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمۀ محمود فهمی حجازی، ریاض، 1983م؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

EI2; Lévi-Provençal, E., «Documents et notules», Arabica, Leiden, 1954.

ابوالفتح حکیمیان