ابن ابی حاتم

اِبْنِ اَبی حاتِم، عبدالرحمن بن محمد بن ادریس بن منذِرِ تمیمی حنظلی رازی (240-327ق / 854- 938م)، مفسر، متكلم، فقیه و محدث بنام اسلامی. ظاهراً وی در ری زاده شد و سالهای نخستین زندگیش را در همین شهر گذراند و از پدر خود ابوحاتم و ابوزُرْعۀ رازی دانش و حدیث آموخت و نیز از فضل بن شاذان نیشابوری قرائت قرآن فراگرفت. ابن ابی حاتم یك بار در 255ق /  869م و بار دیگر در 260ق همراه پدر به حج رفت. سپس خود در 262ق به طلب علم رهسپار شام و مصر گردید و 7 ماه در مصر اقامت گزید و از عالمان و فقیهان و محدّثان آن دیار فقه و حدیث آموخت. آنگاه در 264ق عازم اصفهان شد (ذهبی، 3 /  829-831). روشن نیست كه در چه زمانی از این سفرها به ری بازگشته، اما قطعی است كه در ری درگذشته است (عامری، 285). از قراین چنین برمی‌آید كه وی در عراق و بغداد، كه در آن روزگار كانون فقه و حدیث بود، از شهرت و منزلت علمی بسیار برخوردار بوده است (ابن حجر، 1 / 265-266). ابن ابی حاتم افزون بر پدرش و ابوزرعه و فضل بن شاذان، نزد كسان دیگری فقه و حدیث آموخت كه بنام‌ترین آنان عبارتند از: جعفربن منیر رازی (ابن‌حجر، 2 / 16)، احمد بن سنان قَطّان، احمد بن منصور رمادی، یونس بن حبیب اصفهانی (علیمی، 2 / 23)، ابوالحسین احمدبن محمدبن ابی‌سلم رازی (كریمان، 2 / 283)، ابوبكر محمدبن فضل موسی قسطانی رازی (خطیب بغدادی، 3 / 152)، ابوسعید اَشَجّ، علی‌بن منذر طریقی، حسن بن عرفه، یونس بن عبدالاعلی، محمد بن اسماعیل اَحمسی، حجاج بن شاعر، محمدبن حسان ازرق، محمدبن عبدالملك بن زنجویه، محمد بن مسلم بن وارة (ذهبی، 3 /  829-830)، صالح بن احمد بن حنبل، احمد بن اصرم (ابن ابی یعلی، 2 / 55). علی بن جنید و مسلم بن حجاج (ابن ابی حاتم، «ه‍‌ «(. راویان چندی نیز از ابن ابی حاتم روایت كرده‌اند كه اسامی برخی از آنان بدین قرار است: حسینك تمیمی، یوسف میانجی، ابوالشیخ عبدالله بن محمدبن حیان اصفهانی، ابواحمد الحاكم، احمدبن محمد بن بصیر، عبدالله بن محمد اسد، حمد بن عبدالله اصفهانی، ابراهیم و احمد دو فرزند محمد بن یزداد، ابراهیم بن محمد نصرآبادی، علی بن قصّار (ذهبی، همانجا)، علی بن عبدالعزیز بن مدرك و ابوحاتم بن حبان بستی (ابن ابی حاتم، «و»).

ابن ابی حاتم را حافظ، ناقد، شیخ‌الاسلام و ثقه خوانده‌اند (سیوطی، 364-347). از فضایل اخلاقی و معنوی و زهد و پارسایی او بسیار یاد شده است (ابن كثیر، 11 / 191). پدرش دربارۀ او گفته كه در عبادت كسی را برتر از او ندیده و حتی گناهی از او سر نزده است (ذهبی، همانجا).

گرچه مذهب فقهی و كلامی وی آشكارا یاد نشده، اما عَبّادی او را از فقیهان شافعی دانسته است (ص 29). همچنین وی از محققان و نویسندگان بنام اسلامی در روزگار خود بوده كه آثاری در حدیث، فقه، كلام و رجال‌شناسی پدید آورده است. برخی از این آثار كه جزو منابع مهم علمی در موضوع خود به شمار می‌آیند، اینهاست: آداب الشافعی و مناقبه، قاهره، 1372ق / 1953م؛ تفسیر القرآن، (ظاهریه، 3 / 114؛ كحاله، 119)؛ الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1360-1372ق / 1941-1953م، در 9 جلد؛ زهد الثمانیة من التابعین، (ظاهریه، 2 / 653)؛ علل الاحادیث، در دو جلد، قاهره، 1926م؛ المراسیل، حیدرآباد، 1341ق؛ اصل السنّة و اعتقادالدین، خطی (GAL, I / 179)؛ ثواب الاعمال (ابن ابی حاتم، «ز»)؛ الرد علی الجَهْمیة (سیوطی، 347)؛ العلل المبوبّة علی ابواب الفقه (حاجی خلیفه، 2 / 1440)؛ فضائل امامنا احمد (علیمی، 2 / 23)؛ الفوائد الكبری، الكنی، الزهد (بغدادی، ایضاح المكنون، 2 / 206، 209، 301، 325)؛ المزال و المفسد (حاجی خلیفه، 2 /  1458)؛ المسائل بغدادی، هدیة العارفین، 1 / 513)؛ المسند فی الحدیث، در 6 جلد (GAL, S, I / 278). در میان اینها الجرح و التعدیل مشهورترین اثر ابن ابی حاتم است كه بارها چاپ شده است. این كتاب از یك سو مهارت نویسنده را در رجال‌شناسی می‌نمایاند و از سوی دیگر، با توجه به تاریخ تألیف آن و نیز مطالبی كه در آن دربارۀ نقد و جرح و تعدیل راویان حدیث و احوال گروهی از صحابه و تابعین آمده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مآخذ

ابن ابی حاتم، رازی، عبدالرحمن بن محمد، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دكن، 1371ق / 1952م؛ ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، قاهره، 1371ق / 1952م؛ ابن حجر، احمدبن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329-1331ق؛ ابن كثیر، البدایة و النهایة، قاهره، 1351- 1358ق؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المكنون، استانبول، 1947م؛ همو، هدیة العارفین، استانبول، 1951م؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالكتاب العربی؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذكرة الحفاظ، حیدرآباد دكن، 1390ق /  1970م؛ سیوطی، جلال‌الدین، طبقات الحفاظ، بیروت، 1983م؛ عامری، محمدبن یحیی، غربال الزمان، به كوشش محمد ناجی زعبی العمر، دمشق، 1985م؛ عَبّادی، محمدبن احمد، طبقات فقهاء الشافعیة، به كوشش گوستاو وِتستام، لیدن، 1964م؛ علیمی، عبدالرحمن بن محمد، المنهج، به كوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، 1984م؛ كحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق 1393ق / 1973م؛ كریمان، حسین، ری باستان، تهران، 1354ش؛ كوپریلی، خطی؛ نیز:

GAL, S; GAS.

حسن یوسفی اشکوری