ابن ابی اصبع، زکی الدین

اِبْنِ اَبی اِصْبَع، زكیّ‌الدین ابومحمد عبدالعظیم بن عبدالواحد ابن ظافر (585ق /  1189م یا 589ق-23 شوال 654ق /  13 نوامبر 1256م)، ادیب و شاعر مصری (كتبی، 2 / 364؛ مقریزی، 1 / 401؛ ابن تغری بردی، 7 / 37). ابن صابونی می‌نویسد كه ابن ابی اصبع به خط خود برای وی نوشته است كه تولدش در اول محرم 595ق ]3 نوامبر 1198م[ بوده است (ص 14). وی بر خلاف معمول آن زمان به تحصیل در یك مدرسۀ بخصوص و شاگردی نزد استاد یا استادانی معین نپرداخت، بلكه از همان اوان جوانی زندگانی پرتلاش علمی و مطالعات و تحقیقات شبانه‌روزیش را با بررسی و گزینش آثار گذشتگان و طبقه‌بندی تألیفات آنان و نقد آگاهانۀ دیدگاههای معاصران و نشست و برخاست با برگزیدگان ایشان سامان داد (ابن ابی اصبع، بدیع، 3-4) و به این وسیله توانست از دانش علما و صاحبنظران گذشته و دانشمندان و ادبای معاصر خود در مناطق مختلف برخوردار گردد.
مصر، زادگاه و اقامتگاه وی در طول زندگیش، در آن روزگار، با آنكه از نظر اقتصادی وضع مطلوبی داشت، به سبب رقابتها و كشمكشهای امیران و جنگهای داخلی آنان با یكدیگر و نیز تأثیر جنگهای صلیبی از آرامش و امنیت چندانی برخوردار نبود (مقریزی، 1 / 101، 206؛ قس: شرف، مقدمۀ بدیع، 57 به بعد). از سوی دیگر، علما و ادبا مورد توجه و حمایت زمامداران قرار داشتند و از مزایای استثنایی بهره‌مند بودند (ابن كثیر، 13 / 16)، ازاین‌رو، شعرای آن سامان غالباً در اطراف امیران گرد می‌آمدند و با پاداشها و مستمریهای آنان زندگی را می‌گذراندند، اما ابن ابی اصبع، باآنكه شعر نیك می‌سرود (ابن صابونی، 13؛ ابن‌تغری بردی، همانجا) و در بیش‌تر زمینه‌های شعری، حتی مدح و هجاء، هنر خود را نشان داده (برای نمونه نك‍ : عباسی، 4 /  18؛ شرف، مقدمۀ تحریر، 30-31؛ همو، مقدمۀ بدیع، 81)، غالباً خویشتن را از اشتغالات درباری بركنار می‌داشت و بیش‌تر به تحقیق و تألیف می‌پرداخت. شاید به همین سبب است كه در آثار برجای مانده از او، مدیحه‌سرایی زیادی دیده نمی‌شود.
ابن ابی اصبع اساساً شعر را برای به كارگیری صنایع شعری می‌سرود (نك‍ : تحریر، 189) و شاید شهرت یافتن وی به شاعری (ابن صابونی، 13؛ ذهبی، 1 / 30؛ كتبی، همانجا؛ سیوطی، حسن المحاضرة، 1 / 327؛ عباسی، 588) بدان سبب باشد كه ابن شعّار (ه‍ م) تذكره‌نویس معاصر وی، در كتاب عُقود الجُمان فی شعراء هذا الزمان نام او را در ردیف شعرای آن زمان آورده است (عباس، 2 / 363) وگرنه عنوان ادیب برای او مناسب‌تر است (نك‍ ‍: ابن صابونی، كتبی، مقریزی، همانجاها).
ابن ابی اصبع ابتدا به علوم بلاغت (معانی و بیان و بدیع) پرداخت و تا حد امكان كتب و رسائل مربوط به این فنون را گردآوری و دسته‌بندی كرد (بدیع، 4)، آنگاه به نقادی دقیق آنها همت گماشت، تا آنجا كه به تعبیر خود او، كمتر كتابی از تیررس نقد موشكافانۀ او در امان ماند (همان، 13). وی انواع صناعات بدیعی را در آثار گذشتگان (ابن معتز، د 296ق /  909م؛ قدامة بن جعفر، د 337ق /  948م؛ ابوهلال عسكری، د بعد از 395ق / 1005م) و تألیفات معاصران (ابن رشیق قیروانی، د 600ق / 1204م؛ ضیاءالدین ابن اثیر، د 637ق /  1239م) استقصا كرد و همه را پیراسته گردانید و در 90 یا 93 یا 95 باب (تحریر، 93، 524؛ بدیع، 14) تنظیم كرد و با افزودن 31 باب كه استنباط خود وی بود، تعداد ابواب را به 120 یا 121 یا 123 یا 126 رسانید (همانجا؛ تحریر، 94، 95، 621). اختلاف ارقام ظاهراً ناشی از افزایش یا كاهش ابواب از سوی مؤلف در طول زمان است كه در نسخه‌های خطی گوناگون منعكس شده است. به هر حال نسخۀ چاپی این كتاب كه نام كامل آن تحریر التحبیر است، شامل 125 باب است .
تحریر التحبیر كه قلقشندی آن را به اختصار التحبیر ذكر كرده است (1 /  469)، نخستین كتاب مفصل و مبسوطی بود كه در علم بدیع نوشته می‌شد. این كتاب در دورانهای بعد سخت مورد توجه ادبا قرار گرفت و ازجمله مآخذ اصلی دائرةالمعارفهای بزرگ ادبی مانند صبح الاعشی قلقشندی (د 821ق /  1418م)، خزانة الادب ابن حجۀ حموی (د 837ق / 1434م)، معاهد التنصیص علی بن ابراهیم عباسی (د 963ق / 1556م) و خزانة الادب بغدادی (د 1093ق / 1682م) به شمار می‌آید.
ابن ابی اصبع پس از فراغت از تألیف تحریر به نوشتن كتاب دیگری زیر عنوان البرهان فی اعجاز القرآن كه گاه به نام بیان البرهان فی اعجاز القرآن نیز خوانده می‌شود، پرداخت (بدیع، 15؛ زركلی، 4 / 30) و به عنوان بخش پایانی آن، ابواب بدیع ویژۀ قرآن كریم را از كتاب تحریر التحبیر جدا ساخت و با افزودن مطالبی، عنوان مستقل بدیع القرآن را بر آن نهاد. در این كتاب 22 باب از ابواب تحریر نیامده، ولی 7 باب كه در تحریر از آنها سخنی نرفته بود، افزوده شده است (شرف، مقدمۀ تحریر، 59-61). از كتاب البرهان فی اعجاز القرآن ظاهراً تنها یك نسخه خطی باقی است ( آربری، 4255)، اما نسخ خطی بدیع القرآن بسیار است. این كتاب چند بار چاپ شده (قاهره، دار نهضته مصر) و به فارسی نیز ترجمه گردیده است (مشهد، 1368ش). برخی از نسخه‌های خطی بدیع القرآن عنوان البرهان فی اعجاز القرآن را بر خود دارد (شرف، مقدمۀ بدیع، «ه‍«؛ سید،1 / 21، 22).
با تألیف بدیع القرآن و چند اثر دیگر در پی آن، ابن ابی‌اصبع در ردیف صاحبنظران علوم قرآنی جای گرفت و آراء وی به كتب تخصصی علوم قرآنی راه یافت (نك‍ : زركشی، 2 / 482؛ سیوطی، اتقان، جم‍‌ ). ابن ابی اصبع برای نخستین بار به تألیف جداگانه در باب فواتح سور قرآن مجید نیز دست زد و كتابش را الخواطر السوانح فی كشف سرائر الفواتح نام نهاد (بدیع، 64، 254). سیوطی در كتاب اتقان، نوع شصتم از علوم قرآنی، یعنی فواتح سور را عمدتاً به نقل خلاصه‌ای از این كتاب اختصاص داده است (3 / 361-363).
دیوان ابن ابی اصبع به نام صحاح المدائح به اشعار وی در مدح پیامبر اكرم (ص) و خلفای راشدین و قطعاتی از آن به مدح اهل بیت (ع) اختصاص دارد. از تعبیرات خود وی (بدیع، 290، 291) دربارۀ این كتاب می‌توان دریافت كه مؤلّف در نحوۀ تدوین و نامگذاری این كتاب نكات دقیقی را در نظر داشته است. از این كتاب یك نسخۀ عكسی در دارالكتب المصریه به شمارۀ 4931 ادب موجود است .
دیگر آثار ابن ابی اصبع عبارتند از: دُرَر الامثال كه وی در آنجا كه چگونگی گردآوری و تدوین این كتاب را توضیح می‌دهد، از آن به عنوان كتاب كبیر یاد می‌كند (نك‍ : تحریر، 219؛ بدیع، 87 و 88)؛ الكافلة بتأویل تلك عشرة كاملة (بدیع، 254) كه زركشی (د 794ق /  1329م) نسخه‌ای از این رساله را در اختیار داشته و در كتاب خود، البرهان، قسمتی از آن را نقل كرده است (2 / 481، 482)؛ الشافیة فی علم القافیة؛ المیزان فی الترجیح بین كلام قدامة و خصومه، ابن ابی اصبع این دو كتاب را در اثبات شعر نبودن قرآن مجید تألیف كرده و كتاب اخیر ظاهراً ناتمام مانده است (نك‍ ‍: بدیع، 166). توصیه‌های ابن ابی اصبع به كاتبان و شاعران نیز كه به صورت خاتمۀ «باب التهذیب و التأدیب» در كتاب تحریر التحبیر آمده است (صص 412-424) و قسمتی از آن در صبح الاعشی (قلقشندی، 2 / 326، 327) و مختصری از آن در خزانة الادب (ابن حجه، 236، 237) و برگزیده‌ای از آن در انوار الربیع (ابن معصوم، 632) آمده، شایسته است كه به عنوان یك رسالۀ جداگانه مورد تحقیق و تجزیه و تحلیل قرار گیرد. ابن ابی اصبع در این توصیه‌ها بر اصالت معانی نسبت به الفاظ تكیه می‌كند و شاعران و نثرنویسان را از صنایع لفظی تهی از محسنات معنوی بر حذر می‌دارد و پیروی از شیوۀ سخنوری امام علی (ع) و یكّه‌تازان میدانهای فصاحت و بلاغت مانند ابن مقفّع، سهل بن ‌هارون و جاحظ را كه پیروان آن حضرت هستند، توصیه می‌كند (بدیع، 415؛ قس: قلقشندی، 2 / 327).
كتابها و رساله‌های یاد شده تنها یادگارهای برجای مانده از ابن ابی اصبح است، و روایت درستی حاكی از اینكه وی شاگرد یا شاگردانی را مشخّصاً تربیت كرده باشد در دست نیست، جز آنكه ابن صابونی نوشته كه دستخط اجازۀ كاملی از او داشته است (همانجا). همچنین، بر اثر یكی بودن لقب ابن ابی اصبع (زكی‌الدین) با فقیه و محدّث معروف مصری زكی‌الدین عبدالعظیم منذری (د 656ق /  1258م)، ذهبی در كتاب المشتبه (1 / 30) آورده است كه دمیاطی (شرف‌الدین عبدالمؤمن بن خلف، د 705ق / 1305م، صاحب كتاب مُعْجَم الشیوخ) از ابن ابی اصبع روایت كرده است. البته این اشتباه در فوات الوفیات و نیز در شذرات الذهب عملاً تصحیح شده است (نك‍ : كتبی، 2 / 363-367؛ ابن عماد، 5 / 265- 268). نیز بر اثر تشابه اسمی‌ وی با شیخ عبدالعظیم مصری (زنده در 1309ق / 1892م) كتاب الكواكب الدّریة فی نظم القواعد الدینیة وی را كه در زمان حیات خود او در قاهره به چاپ رسیده است، اشتباهاً به ابن ابی اصبع نسبت داده‌اند (كحاله، 5 / 265؛ قس: بغدادی، ایضاح، 2 / 391). حتی بعضی، به موجب همان تشابه اسمی‌ با عبدالعظیم منذری، ابن ابی‌اصبح را «فقیه شافعی» دانسته‌اند و مقریزی، همانجا؛ شرف، مقدمّۀ بدیع، 69، 83)؛ در صورتی كه با توجّه به طرز تعبیر وی از خلفای راشدین (تحریر، 238، 402، 415) و پیشوایان مذاهب چهارگانۀ اهل سنت (همان، 511، 579) ملاحظه می‌شود كه ابن ابی اصبع خود را پیرو هیچ یك از این مذاهب معرفی نكرده است. چه بسا بتوان با ملاحظۀ تعبیر، ویژه‌اش از علی (ع) به عنوان «امام علی علیه السلام» (تحریر، 415، جم‍‌ ) و نیز آوردن حدیث منزلت در تحریر (ص 594، 595) و عبارات بخصوصی كه از خطبۀ شقشقیه نقل كرده (همان، 383) و مطلبی كه در باب تحویل عمامه و شمشیر پیغمبر اكرم (ص) به حضرت علی (ع) توسط ابوبكر صدّیق آورده، و انتقاد و تفسیر جانانه‌ای كه راجع به دو بیت شعر سید حِمَیری (د ح 225ق / 840م) در مدح آن حضرت دارد (همان، 473) و نیز با ملاحظۀ پرهیز وی از زمامداران ایوبی و ایادی حكومتی آنان كه برای از میان بردن آثار تشیع فاطمی ‌در مصر سخت تعصّب داشتند، و همچنین گمنام ماندن خاندان و تبار وی در تاریخ روشن مصر آن زمان، وی را شیعی به حساب آورد.
براساس شرح حال مختصری كه بر یكی از نسخه‌های كتاب بدیع القرآن آمده است، بعضی احتمال داده‌اند كه نسب ابن‌ابی‌اصبع به شاعر معروف جاهلی، ذوالاصبع عدوانی برسد (شرف، مقدمۀ بدیع، 67)، اما با توجه به اینكه خود وی شاعر نامبرده را فقط با عنوان معروف ذوالاصبع عدوانی یاد می‌كند (بدیع، 136) و اشاره‌ای به نسبت داشتن با او ندارد، نمی‌توان این احتمال را پذیرفت.

مآخذ

ابن ابی اصبع، عبدالعزیزبن عبدالواحد، بدیع القرآن، به كوشش حفنی محمد شرف، قاهره، 1377ق / 1955م؛ همو، تحریر التحبیر، به كوشش حفنی محمد شرف، قاهره، 1383ق / 1963م؛ ابن تغری بردی، النجوم؛ ابن حجة حموی، علی بن محمد، خزانة الادب، قاهره، 1304ق؛ ابن صابونی، محمدبن علی، تكملة الاكمال، به كوشش مصطفی جواد، بغداد، 1337ق / 1957م؛ ابن عماد، عبدالحیّ، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ ابن كثیر، البدایة؛ ابن معصوم، علی بن احمد، اَنوار الربیع فی انواع البدیع، حیدرآباد دكن، 1304ق؛ بغدادی، عبدالقادربن عمر، خزانة الادب، بولاق، 1299ق؛ بغدادی، اسماعیل بن محمدامین، ایضاح المكنون، استانبول، 1945م؛ ذهبی، شمس‌الدین محمد، المشتبه، به كوشش علی محمد البجاوی، 1962م؛ زركشی، محمدبن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، 1391ق / 1972م؛ زركلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1986م؛ سید، فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، مصر، 1954م؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق / 1967م؛ همو، حسن المحاضرة، قاهره، 1299ق؛ شرف، حفنی محمد، مقدمه بر بدیع القرآن (نك‍ ‍: ابن ابی اصبع در همین مآخذ)؛ همو، مقدمه بر تحریر التحبیر (نك‍ ‍: ابن ابی اصبع در همین مآخذ)؛ عباس، احسان، حاشیه بر فوات الوفیات (نك‍ : كتبی در همین مآخذ)؛ عباسی، عبدالرحیم بن عبدالرحمن، معاهد التنصیص، قاهره، دارالطباعة المصریة؛ قلقشندی، احمدبن علی، صبح الاعشی، قاهره، 1383ق / 1963م؛ كتبی، محمدبن شاکر، فوات الوفیات، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1973م؛ كحاله، عمررضا، معجم المؤلّفین، دمشق، 1376-1381ق؛ مقریزی، احمدبن علی، السلوك، به كوشش محمد مصطفی زیادة، قاهره، 1957م؛ نیز:    Arberry.

محمدعلی لسانی فشارکی