ابن آجروم

اِبْنِ آجُرّوم، ابو عبدالله محمدبن محمدبن داوود صَنْهاجی مراكشی (672-723ق / 1273-1323م)، نحوی و عالم به قرائات. چون از قبیلۀ بربری صنهاجه برخاسته، غریب نیست كه به نام بربری آگُروم یا ابن آجُرُّوم شهرت یافته باشد، به‌ویژه كه سیوطی، به نقل از تذكرۀ ابن مكتوم، می نویسد كه وی در 719ق / 1319م در فاس به تعلیم مشغول بوده است و سپس تصریح می كند كه او به آگروم شهرت داشته است (ص 102). اگر روایت سیوطی را موثق بدانیم، نظریۀ كسانی كه می‌گویند ابوعبدالله محمد، توسط نویسندگان متأخر و پس از انتشار و شهرت فراگیر المقدمة الآجرّومیة فی مبادیء علم العربیة ابن آجرّوم خوانده شده است، بی‌اساس می‌گردد (نك‍ : «واضعو علم النحو»، 238، كه منشأ چنین نظریه‌ای بوده است؛ نیز سركیس). منابع كهن، معنای كلمۀ بربری آجروم را «فقیر صوفی» دانسته‌اند؛ از این رو، مشتق ساختن آن از «اگراما»ی یونانی، یا «اگراماریا»ی لاتینی («واضعو...»، همانجا) چندان موجه به نظر نمی‌رسد.
از ابن آجروم شرح حال جامعی در دست نیست. حتی حدود یك قرن و نیم پس از مرگش، به رغم شهرت آجرومیة، سیوطی اظهار می‌دارد كه چیزی از احوال او نیافته است. اینكه، تنها می‌توان گفت كه وی احتمالاً در فاس متولد شده و همانجا درس خوانده، پس عازم مكه شده، در عبور از قاهره چندی در آنجا توقف كرده و نزد ابوحیان محمد بن یوسف غَرناطی (د 745ق / 1345م) تلمذ كرده (دائرةالمعارف الاسلامیة؛ بستانی ف)، در مكه آجرومیه را در برابر كعبه تألیف كرده، عاقبت در فاس رحل اقامت افكنده و در آنجا به تدریس نحو و قرائات پرداخته است. او در صفر 723ق / 1323م درگذشت و در باب الحدید كه در محلۀ اندلسیان فاس بود، به خاك سپرده شد (سیوطی، 102؛ خوانساری، 4 / 135-136). اما بِنْ شِنِب در دائرةالمعارف الاسلامیة این محل را باب الجیزیین كه امروز باب الحَمْراء خوانده می‌شود، دانسته است.
ابن آجروم همۀ شهرت عظیم خود را مدیون كتاب مختصر المقدمة الآجرومیة است. اگرچه سیوطی نوشته است كه ابن‌مكتوم وی را در فرایض، حساب، ادب و قرائات صاحب علم دانسته و چندین كتاب وارجوزه در قرائات و تجوید به وی نسبت داده (ص 102)، اما چیزی از این آثار به جای نمانده است و از شرحی كه گویا بر منظومۀ شاطبی نگاشته بوده است، نیز اثری در دست نیست.

مآخذ

ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، قاهره، 1351ق؛ بستانی ف؛ خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، بیروت، دارالكتب العربی؛ دائرةالمعارف الاسلامیة؛ سركیس، چاپی؛ سیوطی، عبدالرحمن، بغیة الوعاة، به كوشش محمدامین خانجی، قاهره، 1326ق؛ «واضعو علم النحو»، المقتطف، قاهره، مارس 1911، ج 38.

آذرتاش آذرنوش