ابقیق

اَبْقَیق، شهر و میدان نفتی در ناحیۀ الاحساء عربستان سعودی با °25 و ′56 عرض شمالی و °49 و ′40 طول شرقی، كه از شمال شرقی به ظَهران، از جنوب به هُفوف، از شرق به خلیج‌فارس (بحرین) و از غرب به عین دار و نواحی صحرایی شمال شرقی عربستان محدود است («اطلس جهانی لایف»؛ بریتانیكا، XVI / 278-279).
نام صحیح این شهر بُقَیق است كه با معانی مربوط به آب (بَقّه) در لفظ عربی ارتباط دارد. بیابان‌گردان، محل این شهر را به عنوان اَبا القِعْدان به معنای محل شترهای نر جوان می‌شناسند (EI2). در غالب منابع امروزی از این شهر به عنوان ابقیق نام برده‌اند (همانجا؛ منشینگ، IV / 47؛ هاپ وود، 239). شهر ابقیق در قسمت جنوبی میدان نفتی ابقیق، یكی از بزرگ‌ترین میدانهای نفتی عربستان سعودی و در ناحیه‌ای صحرایی با تپه‌های ماسه‌ای روان قرار دارد (لانگریگ، 132). این شهر در كنار بزرگ‌راه اصلی ظهران ـ هُفوف كه عربستان داخلی را به بنادر دَمّام و رأس تنوره در كنار خلیج‌فارس متصل می‌سازد و نیز در كنار راه‌آهن دولتی عربستان (دمّام ـ ریاض) واقع است (EI2). منطقۀ نفت‌خیزی كه ابقیق در آن قرار دارد، یكی از نواحی اصلی زندگی بیابان‌گردان بود كه با برپایی این‌گونه شهرهای نوبنیادِ نفتی اسكان داده شده‌اند (كلارك، 238).
ایجاد و گسترش بعدی ابقیق در واقع به نقش و اهمیت كشف و استخراج نفت و دگرگونیهای اقتصادی حاصل از آن باز‌می‌گردد. در 1940م ابقیق به عنوان یكی از مهم‌ترین مناطق نفتی جهان درآمد (لانگریك، همانجا) و انتقال نفت آن به ظهران و از آنجا به بحرین در 1945م (همو، 134)، ابقیق را به‌عنوان یكی از مراكز آرامكو درآورد (كلارك، همانجا). ایجاد چادرها و خانه‌های موقتی اولیه برای اقامت كاركنان گروههای اكتشاف، در كنار برپایی مراكز كوچك برای برآوردن نیازهای زیستی آنان، هستۀ اصلی شهر ابقیق را فراهم آورد (كلارك، 108-109). تا 1952م، 62 حلقه چاه نفت در ابقیق مورد بهره‌برداری قرار گرفت (همو، 203) تا جایی كه در سالهای بعد ابقیق را به صورت مهم‌ترین مركز تولید آرامكو درآورد (هاپ وود، 239؛ بومونت، 326). بهره‌برداری از چاههای نفت، گسترش هرچه بیش‌تر تأسیسات تازه را ضروری می ساخت كه این خود باعث توسعۀ بیش‌تر این شهر شد. از جملۀ این تأسیسات اولیه می‌توان از كارگاهها، منابع ذخیره‌سازی، تأسیسات صنعتی، شبكه‌های آب‌رسانی، برق و گاز و نیز راههای ارتباطی، تلگراف و بی‌سیم نام برد (لانگریك، 204-205). پس از استقرار اولیۀ كاركنان آرامكو و اسكان خانوارهایی در این شهر، بُعد مهاجرت خانوارها گسترش یافت (هاپ وود، 238-239). می‌توان گفت كه پیش از كشف نفت در این ناحیه، شهر ابقیق وجود خارجی نداشت (كلارك، 238).
منابع نفتی ابقیق همراه با منابع نفتی سه شهرِ همسان آن، یعنی عین دار، دَمّام و قَطیف، در 1952م از لحاظ بهره‌دهی و غنی بودن منابع، با منابع نفتی ایالات متحده قابل مقایسه بود (لانگریگ، 203-204). خط لوله‌ای كه نفت ابقیق را از طریق صحاری عربستان، اردن، سوریه و لبنان به ساحل دریای مدیترانه تا نزدیكی بندر صیدا منتقل می‌سازد، 1720كمـ طول دارد (فوبلیكوف، 1 / 413). طول این خط را 1300كمـ نیز ذكر كرده‌اند (غرایبه، 431).
ابقیق مانند دیگر شهرهای كوچك نفتی از لحاظ نظم خاص خیابان‌بندی، خانه‌سازی و تأسیسات زیستی ـ رفاهی با سایر شهرهای عربستان تفاوت دارد (بومونت، همانجا). این‌گونه تفاوتها همراه با تركیب خاص جمعیت بومی و غیربومی، تضادهای اجتماعی ـ فرهنگی را به دنبال داشته است كه ممكن است در آینده مشكلاتی به وجود آورد. این مسأله حتی توجه دست‌اندركاران اولیۀ اكتشاف نفت در این ناحیه را نیز به خود جلب كرده است (لانگریگ، 213؛ منسفیلد، 151). از جمعیت این شهر آمار صحیحی در دست نیست، اما براساس آمار 1952م جمعیت آن را حدود 000‘15 نفر دانسته‌اند (لاروس بزرگ، ج I؛ EI2).

مآخذ

غرایبه، عبدالكریم محمود، مقدمة تاریخ العرب الحدیث، دمشق، 1380ق / 1960م؛ فوبلیكوف، د. ر.، و دیگران، تاریخ الاقطار العربیة المعاصر، 1917-1970 م، مسكو، 1975م؛ نیز:

Beaumont, P., the Middle East A: AGeographical Study, London, 1976; Britannica, 1978; Clarke, J. I. and W. B. Fisher, Populations of the Middle East and North Africa, London, 1972; EI2; Grand Larousse Hopwood, D., The Arabian Peninsula, Society and Politics, London, 1972; Life Pictorial Atlas of the World, New York, 1961; Longrigg, S. H., Oil in the Middle East, London. 1954; Mansfield, P., The Middle East, A Political and Economic Survey, London, 1973; Mensching, H. und Wirth, E., Nordafrika und Vorderasien, Frankfurt, 1977.

عباس سعیدی