ابشیهی

اَبْشیهی، ابوالفتح بهاءالدین محمَد بن احمَد (790-850ق / 1338-1446م)، دانشمند شافعی مذهب مصری كه به زادگاهش أَبشُوَیه (به فتح و كسر همزه) از دهكده‌های فَیوم منسوب است. از آنجا كه وی بیش‌تر در المحلّة الكبری می‌زیست، نسبت «محلّی» نیز به او داده‌اند. در دهسالگی قرآن را حفظ كرد و در پی كسب دانش بارها به قاهره رفت و به‌ویژه در درس جلال‌الدین بُلْقینی، قاضی القضاة قاهره (د 824ق / 1421م) حضور یافت و گویا در همان احوال با ادیبانی چون ابن فهد، رقیب ابن فارض مناظره داشت. در 814ق / 1411م حج گزارد و پس از مرگ پدر، خطیب شهر خویش گردید (سخاوی، 7 / 109). شاید مراد سخاوی از این شهر، المحله باشد نه ابشویه.
سخاوی (د 902ق / 1497م) كه تنها منبع شرح احوال اوست، سه كتاب به وی نسبت داده است: 1. اطواق الأزهار علی صدور الأنهار در باب موعظه؛ 2. كتابی در فن ترسّل و نامه‌نگاری كه گویا هرگز به پایان نرسیده است. این كتابها هر دو از میان رفته‌اند؛ 3. المسطرف فی كلّ فنّ مستظرف. ابشیهی همۀ شهرت خود را مدیون همین كتاب است. علاوه بر این سه كتاب، سه كتاب، نسخه‌ای خطی به نام تدكرة العارفین و تبصرۀ المستبصرین در خزاین الكتب دمشق موجود است كه بروكلمان (GAL, S, II / 56) در شمار آثار او نهاده است و سركیس (1 / 22) و «دائرةالمعارف اسلام» از او تقلید كرده‌اند.
گویی در عصر ابشیهی، اهل ادب به نگارش كتابهای دائرةالمعارف گونه و جُنگهای ادبی اقبال تمام داشته‌اند. جمال‌الدین و طواط (د 718ق / 1318م)، علاءالدین بهایی (د 815ق / 1412م)، شمس‌الدین نواجی (د 859ق / 1455م) و حتی بعد از آن داوود انطاكی (د 1008ق / 1599م) آثاری به همین شیوه تألیف كرده‌اند (قس: فاخوری، 628)؛ اما جُنگ ابشیهی (المستطرف) بیش از همه شهرت یافته و نسخه‌های خطی آن در همۀ كشورهای اسلامی‌ منتشر شده است. بروكلمان (GAL, II / 69; GAL, S, II / 56) به 22 نسخه اشاره كرده است، اما اینك دست‌نوشته‌های بیش‌تری از آن یافت شده است (ظاهریه، 2 / 220-223؛ آصفیه، 499-500؛ تیموریه، 3 / 7؛ صوفیا، 116؛ ندوة العلماء، 3 / 654؛ ملك، 1 / 671-672؛ آستان قدس، 7 / (2) / 828- 829؛ شورا، 7 / 353؛ ملی تبریز، 3 / 1270؛ مسجداعظم، 361؛ رشت و همدان، 1357؛ سپهسالار، 565؛ مركزی، 16 / 224؛ مرعشی، 3 / 276-277).
علاوه بر این، برخی به تلخیص كتاب پرداختند: المستطلف من المستطرف، المستقطف من المستطرف (GAL, II / 69) نیز تلخیص آن در الظاهریه (2 / 223).
گویا كتاب المستطرف نخستین بار در 1268ق / 1852م در بولاق به چاپ رسیده و پس از آن بارها انتشار یافته كه آخرین چاپ در 1986م در بیروت بوده است. شهرت المستطرف موجب شد كه آن را حتی پیش از آنكه در بولاق به چاپ رسد، به تركی ترجمه كنند (استانبول، 1261-1263ق / 1845-1847م). سپس ژ. را آن را به فرانسه برگرداند (پاریس ـ تولون، 1316- 1319ق / 1898-1901م). ظاهراً دو امر موجب شهرت المستطرف بوده است: یكی آنكه ابشیهی موفق شده بود از معانی دینی و اخلاقی و ادبی، تركیبی فراهم آورد كه با ذوق مسلمانان سده‌های 9 و 10ق / 15 و 16م همسازی تمام داشته باشد و هر مسلمان فرهنگ‌دوست، همۀ مفاهیم و معانی مورد نیاز خود را در آن بازیابد. دوم آنكه شیوۀ نگارش ابشیهی از سادگی و روانی خاصی برخوردار است. وی ــ شاید به سبب عدم تبّحر كافی ــ از تكلّف سجع‌پردازی و معقّدسرایی و مترادف‌سازی در امان ماند و به زبانی كه قابل فهم همگان بود، نوشت، چنانكه گاه نمی‌توانست از مصطلحات و تركیبات لهجۀ مصری بپرهیزد و به همین سبب است كه سخاوی (7 / 109) بر وی خرده می‌گیرد و می‌نویسد از آنجا كه به علم نحو احاطه نداشت، اغلاط بسیاری در سخنش راه یافت. آنچه در نظر سخاوی عیب است، اینك زمینۀ مناسبی برای بررسی لهجه و ضرب‌المثلها و احیاناً برخی خلقیات مصریان آن روزگار است. ابشیهی در مقدمۀ كتاب، برنامه‌ای كه نظم چندان روشنی ندارد، برای كار خود ریخته و چون دیده است كه دانشها در كتابهای گوناگون پراكنده‌اند، خواسته است همه را (به ویژه اخلاق و ادب را) یكجا جمع كند تا همگان را به كار آید. سپس برخی را به داستانهای دلنشین و نكته‌های شادی‌آفرین آراسته و برخی دیگر را به آیات و احادیث و روایات صحیح مستند كرده است. در این‌گونه موارد نیز از ربیع الابرار زمخشری و العقد الفرید ابن عبدربّه سود برده است (حاجی خلیفه، 2 / 1674). وی سپس فهرست كتاب را در 84 باب كه برخی شامل چند فصل است عرضه كرده است. شاید بتوان این فهرست را به ترتیب زیر تقسیم‌بندی موضوعی كرد: 1. اسلام: مبانی اسلام، قرآن، توكل بر خدا، دعا، توبه، ذكر دنیا و زهد، درود بر پیامبر (ص) (به ترتیب بابهای 1، 3، 10، 77، 79، 83، 84)؛ 2. زندگی معنوی انسان: عقل و هوش، عشق، قضا و قدر، صبر و تسلی (به ترتیب بابهای 2، 71، 78، 82)؛ 3. انسان و زندگی مادی او: خوراك و آداب آن، ظاهر انسان و قدّ و شمایل و جامۀ او، زیورآلات و عطریات، جوانی و پیری و تندرستی و بیماری، اسم و كنیه و لقب، سفر، مال‌پرستی، فقر، طلب، كمك، هدایا، كار و كسب و پیشه، گله از سختی روزگار، گشایش پس از تنگی، برده، كنیز، آوازخوانان، كنیزكان آوازخوان، زن، باده، شوخی، پزشكی و داروشناسی، مرگ (به ترتیب بابهای 35، 46 تا 58، 69، 70، 73، تا 75، 80، 81)؛ 4. زندگی سیاسی و اجتماعی: شاهان و سلاطین و اطاعت و اولوالأمر از آنان، آداب معاشرت با سلطان و وزیران و بزرگان دولت، قضاوت و قاضیان، احوال كارگزاران و مالیات‌گیری و اهل ذمّه (به ترتیب بابهای 14 تا 18، 21)؛ 5. اخلاق و آداب: پند و ‌اندرز، رایزنی، وصایا و مواعظ، پرهیز از زبان‌درازی، عدل و احسان و انصاف، ستم، نیكی، اخلاق نیك، حسن معاشرت، مهربانی، آزرم و فروتنی، خودپسندی، فخر، شرف و سروری، نیكی و ذكر صحابه و اولیا، مناقب صالحان و اولیا، اشرار، بخشندگی، بخل، عفو و بردباری، وفا به عهد، رازداری، غدر و خیانت، شجاعت، شجاعان و ترسویان، صدق و كذب، نیكی با پدر با مادر (به ترتیب بابهای 11 تا 13، 19، 20، 22 تا 34، 36 تا 41، 44، 45)؛ 6. ادبیات و علم: فضیلت علم و ادب، آداب و حِكَم، امثال، بلاغت و فصاحت، جوابهای دندان‌شكن، خطبه و شعر و سرقات، مدح، هجا، لحن و آواز، شعرِ سبكِ نكته‌آمیز، نوادر و حكایات (به ترتیب بابهای 6 تا 9، 42، 43، 68، 72، 76)؛ 7. فرهنگ عرب: اخبار عرب، كهانه و قیافه و زجر، خیل و جز آن (به ترتیب بابهای 59 تا 61)؛ 8. پراكنده: حیوان، عجایب مخلوقات، پریان، دریاها و نهرها و چاهها، عجایب زمین از كوهها، شهرها و سنگها (به ترتیب بابهای 62 تا 67).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آصفیه، خطی؛ ابشیهی، محمدبن احمد، المستطرف فی كل فن مستظرف، قاهره، 1371ق، مقدمه؛ ازهریه، فهرست، 5 / 252؛ تیموریه، فهرست؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ رشت و همدان، خطی؛ سپهسالار، خطی؛ سخاوی، محمدبن عبدالله، الضوء اللاّمع، قاهره، 1354ق؛ سركیس، چاپی؛ شورا، خطی؛ صوفیا، خطی؛ ظاهریة، فهرست؛ فاخوری، حنا، تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران، 1361ش؛ مرعشی، خطی؛ مركزی و مركز اسناد، خطی؛ مسجد اعظم، خطی؛ مشار، چاپی عربی؛ ملك، خطی؛ ملی تبریز، خطی، نیز:EI2 ; GAL; GAL, S.

آذرتاش آذرنوش