ابرقباذ

اَبَرْقُباذ، یا ایر قباذ، اَبَزقباذ، بَز قباذ، بَر قباذ، نام ناحیه (كوره)، بخش یا شهری بوده است بر كنارۀ شرقی رود دجله، از بخش (طسوج)‌های چهارگانۀ استان خسره شاذ بهمن (میان واسط و بصره) كه آب مورد نیاز آن از دجله تأمین می‌شده است (یعقوبی، تاریخ، 1 / 176-177؛ ابن خردابه، 6-7؛ قدامۀ بن جعفر، 235).

نام

نام ابر قُباذ شامل دو بخش است. بخشِ نخست آن به گونه‌های مختلف مانند ایر، اَبَز، بَز و بَر، آمده است (ابن سعد، 7 / 7؛ دینوری، 66؛ یعقوبی، البلدان، 79؛ ابن خردادبه، 7؛ ابن فقیه، 199؛ یاقوت، 1 / 605). بر پایۀ سكه‌های به دست آمده از این محل كه عبارت «ابر قُباذ» بر روی آنها منقوش است (نقشبندی، 45؛ مایلز، 115) و نیز ضبط بلاذری (صص 338، 339) و دینوری (ص 118) از این كلمه و با توجه به نام شهرهایی مانند ابر شهر (ه‍ م)، ابر كوه (ابرقوه) و ابركَند (در ماوراءالنهر: اصطخری، 270) كه همچون ابرقُباذ دارای پیشوندی یكسان هستند، می‌توان چنین گفت كه تلفظ صحیح جزء اول این نام، اَبَر است و ایر، اَبَز و بَز، تصحیف این جزء و بَر، مخفف آن است. معنی جزء نخست نام این شهرها را برتر عالی و بالا دانسته‌اند، اما قرینه‌ای كه با آن بتوان این معنی را برابر قُباذ نیز منطبق دانست، وجود ندارد. بخش دوم آن نام بنیان‌گذار این محل یعنی قُباد (كواذ) اول، پادشاه ساسانی است.

جایگاه

دربارۀ جایگاه واقعی ابرقُباذ، آرای گوناگونی وجود دارد. دینوری (ص 66) ابر قُباذ را میان اهواز و فارس دانسته كه قباد پس از پایان نبرد با رومیان آن را جهت نگهداری اسیران دشمن، بنا كرده است. ابن فقیه (ص 199) نیز سخنی شبیه به نظر دینوری دارد با این تفاوت كه نام بعدی ابر قُباذ را ارّجان ذكر می‌كند. برخلاف این دو، مؤلفان دیگر جایگاه ابر قُباذ را بر كنارۀ رود دجله ذكر كرده‌اند. سخن آنان در این زمینه به دو بخش تقسیم می‌شود. در بخش نخست به صراحت، سخن از این است كه ابرقباذ بر كنارۀ شرقی دجله واقع بوده و از همین رود مشروب می‌شده است و از بخشهای چهارگانۀ استان خسره شاذ بهمن نیز به حساب می‌آمده است (یعقوبی، تاریخ، همانجا؛ ابن خردادبه، 6-7؛ قدامة بن جعفر، همانجا). در بخش دوم، جایگاه ابرقُباذ را می‌توان از لابه‌لای رویدادهای تاریخ به دست آورد. از سخن مؤلفان در این بخش چنین برمی‌آید كه شهرهای میسان، مَسكِن، اُبُلّه، دشت میسان و مذار (كه همۀ آنها میان واسط و بصره و پیرامون دجله پراكنده‌اند)، در اطراف ابر قباذ واقع بوده و دست‌یابی مسلمانان بر آنجا در راستای فتح شهرهای مذكور صورت پذیرفته است (ابن سعد، همانجا؛ شباب، 1 / 113-114؛ ابن‌قتیبه، 1 / 295؛ بلاذری، 336-337؛ یعقوبی، تاریخ، 2 / 143؛ همو، البلدان، همانجا؛ طبری، 6 / 382). یاقوت همۀ این اقوال را نقل كرده است (1 / 90-91، 194، 3 / 227، 4 / 707).
بر پایۀ آرای یاد شده و نیز با توجه به سخن بلاذری (صص 338، 380) كه فاتح ابر قباذ را عُتبة بن غزوان و فاتح ارّجان را ابوموسی اشعری و عثمان بن ابی‌العاص، معرفی كرده است، نظرات دینوری و ابن فقیه (مبنی بر یكی بودن ابر قباذ و ارّجان)، قابل پذیرش نیست. نتیجه آنكه ابر قباذ و ارّجان، دو محل جدا از یكدیگر بوده‌اند، اما اینكه چرا دینوری و ابن فقیه به چنین اشتباهی دچار شده‌اند، می‌توان پنداشت كه این دو، ابر قباذ را با نام قدیم ارّجان كه طبری (2 / 94) به صورتهای «رام قباذ»، «بومقباذ» و «برمقباذ» ثبت كرده است، در هم آمیخته و مرتكب این اشتباه تاریخی شده‌اند. جان واكر نیز با استناد به سكه‌های ضرب شده در ارّجان، نام قدیم این شهر را «برامقباذ» دانسته است (مایلز، 118).

رویدادهای تاریخی

از رخدادهای تاریخ پیش از اسلام در ابرقباذ اطلاع روشنی در دست نیست، اما سكه‌های به دست آمده نشان از آن دارد كه پس از اسلام و به ویژه در دوره امویان، این شهر، محل ضرب سكه بوده است (نقشبندی، 45، 145-146؛ مایلز، 115) ورود اسلام به ابرقباذ در 14ق / 635م بود. در این سال عتبة بن غزوان (حلیف بنی نوفل) از سوی عمر، روانۀ شهرهای اُبُلّه، مَذار و مبسان شد و پس از گشودن آنها، بر ابرقباذ هم دست یافت (ابن سعد، همانجا؛ شباب، 1 / 113؛ ابن قتیبه، 182، 295؛ بلاذری، 338؛ دینوری، 117- 118؛ یعقوبی، تاریخ، همانجا؛ یاقوت، 1 / 90-91). به روایتی دیگر، فاتح نخستین ابر قباذ و نواحی آن، مُغیرة بن شعبة است ( شباب، 4 / 114). پس از مدتی عُتبة بن غزوان، به زیارت حج و دیدار عمر شتافت و مغیرة ابن شعبة را برجای خویش بگمارد. پس از دوری عُتبه، مردمان ابر قباذ گرد یكی از بزرگانشان به نام فیلكان (فلیكان) فراهم آمده، بر مسلمانان شوریدند، ولی آنان در مقابل یورش مُغیره و سپاهیانش در مرغاب، مغلوب شدند (همو، 1 / 116؛ بلاذری، 239؛ طبری، 3 / 595).
پس از این زمان از ابر قباذ نامی ‌در منابع نیست و تنها طبری در ذكر حوادث سال 83ق / 702م، نبرد ابن اشعث (ه‍ م) و حجاج را در مَسْكِن از «زمینهای ابر قباذ»، بیان داشته است (6 / 382).

مآخذ

ابن خردادبه، عُبیدالله بن عبدالله، المسالك و الممالك، به كوشش م. یان دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن سعد، محمد، طبقات الكبری، به كوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر؛ ابن فقیه، احمدبن محمد، مختصر البلدان، به كوشش م. یان دخویه، لیدن، 1885م؛ ابن قُتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، 1960م؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالك و ممالك، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1347ش؛ بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، به كوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، 1978م؛ دینوری، احمدبن داوود، اخبار الطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر و جمال‌الدین شیال، بغداد، 1959م؛ شباب، خلیفة بن خیاط، تاریخ، به كوشش سُهیل زكار، دمشق، 1968م؛ طبری، تاریخ، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1960- 1968م؛ قدامة بن جعفر، الخراج، به كوشش م. یان دخویه، لیدن، 1889م؛ نقشبندی، ناصر محمود و مهاب درویش البكری، الدرهم الاموی المُعرب، بغداد، 1974م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمدبن واضح، البلدان، نجف، 1957م؛ همو، تاریخ، بیروت، 1960م؛ نیز:

Miles, George C., «Abargubādh, a New Umayyad Mint» in American Numismatic Society Museum Notes, London, 1950.

علی بته‌کن