ابراهیم قویری

اِبْراهیمِ قُوَیری، ابواسحاق، دانشمند منطقی، مفسر كتابهای منطق ارسطو و هندسه‌دان قرن 3 ق / 9م. از جزئیات زندگی و تاریخ تولد و مرگ او آگاهی دقیقی در دست نیست، جز اینكه گفته‌اند در زمان شانزدهمین خلیفۀ عباسی، المعتضد بالله (خلافت: 279- 289 ق / 893-902 م) حیات و شهرت داشته است. اهمیت علمی ‌قویری در این است كه منطق و حكمت را در عالم اسلامی‌ ترویج و تدریس كرده است و جزو ناقلان این علوم به عالم اسلام و زبان عربی به شمار می‌رود.
ظاهراً قدیم‌ترین نویسنده‌ای كه از وی یاد كرده، مسعودی (ص 105) است كه ضمن بیان چگونگی انتقال آموزش فلسفه و منطق از اسكندریه و انطاكیه به حران، قویری را همراه با یوحنا‌بن حیلان و ابراهیم مروزی (ه‍ م)، از آخرین حلقه‌های زنجیرۀ انتقال این علوم به عالم اسلام برمی‌شمارد.
ابن ابی اصیبعه دربارۀ نقش ابراهیم قویری در انتقال علوم یونانی به جهان اسلام می‌گوید هنگامی ‌كه اسكندریه مركز آموزش فلسفه و نظریات ارسطو شده بود، اسقفها دربارۀ این امر كه چه مقدار از این تعلیمات حفظ گردد و چه مقدار كنار گذاشته شود، به مشورت نشستند و رأی بر آن قرار گرفت كه از كتابهای منطق تا پایان شكلهای وجودی تعلیم داده شود و دنبالۀ آن رها گردد. علت آن تصمیم این بود كه اسقفها قسمتهای رها شده را برای نصرانیت مضر، ولی بقیۀ بخشها را مفید تشخیص می‌دادند. از این رو قسمتهای رها شده را مخفیانه تدریس می‌كردند. سالها پس از آن اسلام طلوع كرد و علوم از اسكندریه به انطاكیه منتقل شد و این شهر مدتها مركز علوم باقی ماند. پس از گذشت روزگاری دراز، تنها یك معلم در انطاكیه باقی مانده بود كه فقط دو تن نزد او تعلیم دیده و كتابهای این علوم را نزد خود نگاه داشته بودند. از این دو، یكی اهل حران بود و دیگری از مردم مرو. نزد مروی دو تن تعلیم دیدند: ابراهیم مروزی و یوحنا‌بن حیلان. از حرانی نیز دو تن دانش آموختند: اسرائیل اسقف و ابراهیم قویری. سپس قویری به بغداد رفت و راه تعلیم پیش گرفت (ابن ابی اصیبعه، 2 / 225).
ابوحیان توحیدی (ص 157-161) داستانی از قول احمد بن طیب (د 286 ق / 899 م) نقل كرده كه براساس آن احمد بن محمد بن ثوابه (د 277 ق / 890 م) كاتب عباسیان، قویری را به علت پرداختن به علم هندسه مورد طعن قرار داده است. یاقوت نیز این داستان را نقل كرده (4 / 160-174) و آن را ساختگی و انتساب آن را به ابن ثوابه نادرست دانسته است. با این حال مضمون هر دو روایت نشان می‌دهد كه قویری در هندسه شهرت بسیار داشته است.
ابوبشر متی بن یونس (د 329 ق / 941 م) مفسر و شارح مشهور كتابهای منطق از شاگردان قویری بوده است (ابن ندیم، 321، 322؛ قفطی، 55؛ ابن ابی اصیبعه، 2 / 226). قویری به تفیسر كتابهای منطق ارسطو كه به سریانی و عربی ترجمه شده بود، پرداخت. كار او از جهت تدریس منطق و انتقال آن به زبان عربی دارای اهمیت بسیار بود، اما نوشته‌هایش به علت پیچیدگی مورد اقبال چندانی قرار نگرفت و به فراموشی سپرده شد. ابن ندیم (ص 321) آثار او را در منطق چنین بر شمرده است: تفسیر قاطیغوریاس، تفسیر باری ارمینیاس، تفسیر آنالوطیقای اول و تفسیر آنالوطیقای دوم. قفطی (ص 50) و ابن ابی اصیبعه (همانجا) نیز، به پیروی از ابن ندیم، همین آثار را به او نسبت داده‌اند.

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمدبن قاسم، عیون الانباء، بیروت، 1378 ق / 1956م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ ابوحیان توحیدی، علی بن محمد، مثالب الوزیرین، به كوشش ابراهیم الكیلانی، دمشق، 1961م؛ قفطی، علی بن یوسف، اخبار الحكماء، قاهره، 1326ق؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، بیروت، دارصعب؛ یاقوت، ادبا.

منوچهر پزشک