ابراهیم بن یحیی (ابن محمد)

اِبْراهیمِ ‌بْنِ یَحْیى، ابن ‌محمد بن سلیمان مخزومی قرشی طیبی، ادیب و سخن‌سرای شیعی لبنانی (1154-1214 ق / 1742-1800 م). در طَیْبۀ جبل عامل زاده شد و در دمشق درگذشت (امین، 2 / 237؛ آقابزرگ، طبقات، 1(2) / 26). خانوادۀ او از خاندانهای علم دوست و شیعی مذهب جبل عامل بود. نیاکان و نوادگان او به‌ویژه ابراهیم ‌بن صادق (ﻫ م) اهل ادب و شعر بودند. ابراهیم جوانی را در زادگاه خود گذراند و در مدرسۀ شهرک شَقْرا، نزد ابوالحسن موسی‌بن حیدر (جد محسن امین) درس خواند (امین، 2 / 238). وی چهل و یک ساله بود که سپاهیان احمد پاشا جزّار بر جبل عامل چیره شدند و امیر آنجا ناصیف ‌بن نصار را به قتل رساندند و دست به کشتار دیگر بزرگان زدند (1195 ق / 1781 م) و ابراهیم خود ماده تاریخی در این باب ساخته است (همو، 2 / 248). در این واقعه ابراهیم همراه انبوهی از مردم جبل‌عامل راه گریز پیش گرفت و در رمضان همان سال، پس از تحمل سختیهای بسیار به بعلبک رسید و پس از 20 روز به دمشق شتافت. امین نمونه‌هایی از قصاید شکوائیّۀ وی را در بیان این سختیها آورده است (2 / 245، 248). گویا ابراهیم چندی میان بعلبک و دمشق در رفت و آمد بود تا عاقبت راهیِ عراق شد و چون زندگی در عراق آرام‌تر بود، چندی در آنجا ماند و نزد بزرگانی چون سید مهدی بحرالعلوم و جعفر نجفی کاشف الغطاء تلمذ کرد. سرانجام رو به ایران آورد و چندین سال در شهرهای گوناگون ایران به سر برد. در قصیده‌ای که از اصفهان به یکی از یاران در دمشق فرستاده، پس از شکایت از غم غربت، می‌گوید که برای زیارت آرامگاههای بزرگان، خاصه مشهد حضرت رضا (ع) به این سرزمین آمده است نه از پی بازرگانی (امین، 2 / 243-244)، اما ردّپای او را در یزد هم دیده‌اند (آقابزرگ، طبقات، 2 / 26).
وی پس از سالها دوری از دمشق، بدانجا بازگشت و تا پایان عمر در همانجا ماندگار شد. امین گوید: «گور او را در دمشق دیده و تاریخ آن را خوانده‌ام و اکنون ویران گردیده است» (2 / 237، 238).
از ابراهیم انبوهی شعر به جای مانده که از نکته‌های بدیعی یا اشاره به رویدادی تهی نیست، ولی امین بسیاری از اشعار او را نیازمند تهذیب می‌داند، زیرا «ابراهیم کمتر در ساخته‌های خود باز می‌نگریسته» (2 / 237). وی حدود 500‘7 بیت از اشعار او را گرد آورده و برحسب قافیه مرتب کرده است. این مجموعه ظاهراً شامل اشعاری است که ابراهیم پس از گریز از جبل عامل سروده است. امین از اشعار پیش از آن دوره اندکی بیش نیافته است. از جملۀ این اشعار، مجموعه‌ای به دست امین رسیده که در آغاز آن ارجوزه‌ای در باب توحید به خط شاعر است. مجموعه‌ای (یا نسخه‌ای دیگر از مجموعۀ نخست) در کتابخانۀ شیخ سماوی در نجف و نسخه‌ای هم به خط فرزند شاعر، در کاظمیّه موجود است (آقابزرگ، الذریعة، 9 / 16) همچنین مجموعه‌ای به نام الدّرة المُضیئة در دست علمای نجف است که ارجوزه‌ای در علم کلام است و آن شاید همان ارجوزه در توحید باشد که امین استنساخ کرده است (همو، 8 / 107؛ امین، 2 / 238). الجُمانة النَّضیدة که زرکلی و کحّاله از جملۀ آثار او ذکر کرده‌اند، نیز ممکن است همان الدّرة المضیئة باشد. کتاب دیگری هم در فقه شیعه به نام الصراط المستقیم به او نسبت داده‌اند (زرکلی، 1 / 80).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ همو، طبقات اعلام الشیعة، قرن 13، مشهد، 1404 ق؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1403 ق؛ زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، 1984 م؛ کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

آذرتاش آذرنوش