ابان بن ولید

اَبان بْنِ وَلید، ابن مالک بن ابی خُشَینۀ بَجَلی زیدی (د ح 125 ق / 743 م)، منسوب به زیدبن غوث بن انمار (ابن‌اثیر، اللباب، 1 / 518)، از کارگزاران و حکام عصر اموی و از اشراف عراق و رجال سیاسی دو سدۀ نخستین اسلامی. او در زمان حجاج بن یوسف (45-95 ق / 665-714 م) جزو کاتبان «دیوان ضیاع» و از امرای نظامی و مالی سوادِ عراق بود (ابن قتیبه، الشعر، 2 / 627). مدتی نیز کاتب ایاس بن معاویه، محتسب شهر واسط و چندی حاجب خالدبن عبداللـه قسری (مق‍ ‍126ق / 744م) امیر واسط بود؛ (معاضیدی، 284-285)، ولی بعدها خود عامل و امیر این شهر شد (اصفهانی، 15 / 114). ابان از نزدیکان و مشاوران خالدبن عبداللـه قسری، والی خلیفۀ اموی در عراق، بود (ابن حیان، 3 / 22-23). خالد حکومت شهر مبارک، واقع در کنار نهری به همین نام را که در عهد بنی‌امیه از موقعیت خاص اداری برخوردار بوده است، بر عهده وی گذاشت (معاضیدی، 60؛ ابن‌عساکر، 5 / 78). او همچنین مدتی عامل خالد در فارس بود (اصفهانی، 19 / 20؛ ابن خلکان، 7 / 105). از‌این‌رو در 120ق / 738م، هنگامی که هشام بن عبدالملک (د 125 ق / 743 م) به سعایت دو تن از متولیان املاکش در عراق، یا به نوشتۀ ابن‌عساکر (5 / 79)، فقط به اعتبار مکتوب یکی از آنان به نام حسّان نبطی، که ظاهراً از سوی خلیفه در خفا ناظر بر امور خالد بود، غفلتاً بر وی سخت گرفت و او را از تمام مشاغل و اعمال برکنار کرد، ابان به حمایت از خالد برخاست و سرانجام نیز، با کمک دیگر طرفداران وی توانست او را از حبسی طولانی رهایی بخشد (طبری، 7 / 147-151). ولی یوسف بن عمر ثقفی، جانشین خالد (د 127 ق / 745 م) که از نفوذ او و طرفدارانش بیمناک بود، به تعقیب و آزار آنان پرداخت و از‌جمله ابان را به تأدیۀ مبلغی در حدود 10 میلیون درهم محکوم نمود (یعقوبی، 2 / 323).
ابان ظاهراً صاحب اموال و نقدینۀ فراوان بود و در بذل مال و اعطای صله و جوایز به گویندگان و نویسندگان شهرت داشت (اصفهانی، 8 / 148، 15 / 15، 19 / 20) و شاید بیش‌تر به همین جهت ممدوح شاعران معاصرش همچون فرزدق (همو، 19 / 20)، خلف بن خلیفه (ابن‌قتیبه، الشعر، 2 / 602-603؛ همو، عیون الاخبار، 3 / 148)، ابونخلیه (اصفهانی، 8 / 148) و دیگران بود، ولی برخی از گویندگان نیز، مانند یحیی‌بن نوفل او را در شعر هجو کرده‌اند (ابن قتیبه، الشعر، 2 / 627- 628). کمیت بن زیدبن خنیس اسدی (مق‍ ‍126 ق / 744 م) در شورش نظامیان یمنی (GAS, II / 347-349)، شاعر شیعی مذهب و صاحب قصاید «هاشمیات» و از دوستان صمیمی ابان مکرراً او را در اشعارش مدح گفته است (اصفهانی، 15 /  129؛ جاد المولی و ...، 3 / 222). ابومخنف (د 157 ق / 774 م)، صاحب کتابهای مشهور مقتل، وقایع سال 65 ق / 685 م را به روایت حصین بن زیدبن عبداللـه‌بن سعد ابن نوفل ازدی، از ابان بن ولید نقل قول کرده است (سزگین، 207).

مآخذ

ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل، بیروت، 1965 م؛ همو، اللباب، قاهره، 1357 ق؛ ابن حیان، محمدبن خلف، اخبار القضاة، بیروت، عالم الکتب؛ ابن خلدون، العبر، بیروت، 1957 م؛ ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968-1972 م؛ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ الکبیر، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1968-1972 م؛ ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر افندی بدران، روضة الشام، 1322 ق؛ ابن قتیبه، عبداللـه بن مسلم، الشعر و الشعراء، بیروت، 1964 م؛ همو، عیون الاخبار، بیروت، 1343 ق /  1925 م؛ اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت، 1357 ق؛ تاریخ الخلفاء، به کوشش بطرس گریازنیویچ، مسکو، 1967 م؛ جادالمولی، محمد احمد و دیگران، قصص العرب، قاهره، 1358 ق /  1939 م؛ طبری، محمدبن جریر، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1966 م؛ معاضیدی، عبدالقادر، واسط فی العصر الاموی، بغداد، 1396 ق / 1976 م؛ یعقوبی، احمدبن واضح، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م؛ نیز:

GAS; Sezgin, Ursula, Abū Mihanf. Ein Beitrag zur Historiographie der umaiyadischen Zeit, Leiden, 1971.

عبدالکریم گلشنی