آملی، بهاءالدین

آمُلی، بهاءالدین حیدربن علی بن حیدر علوی حسینی (720- پس از 782 ق / 1320-1380 م)، عارف شیعی امامی. پس از تحصیل دانشهای متداول زمان در آمل و خراسان و اصفهان به مشاغل دیوانی پرداخت و به خدمت فخرالدوله شاه غازی بن زیار از ملوک رستمدار طبرستان درآمد و از خواص مجلس او گردید و سرانجام به وزارت رسید. در 30 سالگی تحولی در وجودش پدید آمد و بر آن شد که از مناصب دنیوی کناره گیرد و به تزکیۀ نفس پردازد. وی به قصد زیارت کعبه مال و جاه و ریاست و خویشان و یاران را رها ساخت و خرقه‌ای کهنه پوشید و از آمل بیرون آمد و به اصفهان رفت و مدتی در آنجا به تصفیۀ باطن پرداخت. از میان مشایخ آن شهر به نورالدین طهرانی (طهران: روستایی نزدیک دروازۀ اصفهان از سوی در دشت) دست ارادت داد و از انفاس او بهره‌مند گردید. سپس آهنگ بغداد کرد تا پس از زیارت عتبات به حج رود، اما به‌سبب آماده نشدن امکانات سفر و ابتلا به بیماری سخت، این مسافرت به تأخیر افتاد، ولی در اراده‌اش خللی راه نیافت و سرانجام در 751 ق / 1350 م به زیارت خانۀ خدا نایل شد. پس به شوق دیدار تربت پاک پیامبر (ص) به مدینه رفت و آهنگ ماندن در آن شهر کرد، اما به علت بیماری ناچار به عراق بازگشت و در نجف اشرف به ریاضت و طاعت پرداخت. در عراق با فخرالدین محمد فرزند علامۀ حلی و مولی نصیرالدین کاشانی و دیگر فقیهان و عالمان امامی معاشر گردید و از شیخ فخرالدین و حسن بن حمزۀ هاشمی اجازۀ روایت گرفت (افندی، 2 / 219) و به اشارۀ فخرالدین رسالۀ رافعة الخلاف فی وجه سکوت امیرالمؤمنین عن الاختلاف را نوشت.
سال درگذشت سید حیدر به درستی دانسته نیست. همین اندازه معلوم است که وی تا 782 ق / 1380 م، که شرحی مفصل بر فصوص الحکم ابن عربی نوشته، زنده بوده است. خود می‌گوید: «سپس اشارتی شد به شرح فصوص الحکم و این در وقتی بود که 30 سال مجاور نجف بودم. کتاب را در 781 ق آغاز کردم و در 782 ق به پایان بردم و در این هنگام 63 سال از عمرم می‌گذشت» (جامع الاسرار، مقدمه، 13). بدین‌سان، او بایستی پس از این تاریخ درگذشته باشد. آملی در نوشته‌های خود می‌کوشد وحدت تصوف و تشیع را ثابت کند، و عقیده دارد که: شیعی و صوفی دو اسمند برای یک معنی.
آثار عمدۀ او عبارت است از: 1. الأرکان فی فروع شرایع اهل الایمان، بحثی است دربارۀ نماز، روزه، زکات، حج و جهاد از دید اصحاب شریعت و ارباب طریقت؛ 2. اسرار الشریعة و اطوار الطریقة و انوار الحقیقة، این کتاب به کوشش محمد خواجوی در 1361 ش در تهران به چاپ رسیده است؛ 3. امثلة التوحید و ابنیة التجرید، این رساله در برابر لمعات فخرالدین عراقی به فارسی نوشته شده است؛ 4. البحر الخِضَمّ فی تفسیر القرآن الأعظم؛ 5. تلخیص اصطلاحات الصوفیة که تنقیح رسالۀ اصطلاحات الصوفیۀ عبدالرزاق کاشانی است؛ 6. جامع الاسرار و منبع الانوار. تألیف آن در 768 ق / 1367 م به پایان رسیده است. مؤلف در این کتاب کوشیده است تا یکسانی مشرب تصوف و مذهب شیعی امامی را با یکدیگر ثابت کند، چنانکه خود گوید: «این کتاب مبتنی است بر سخنان محققین از اهل‌ اللـه که صوفیه نامیده می‌شوند و موافق است با مذهب شیعۀ امامیه و مطابق است با اصول و قواعد هر یک از این دو» (ص 3). نیز: «از آغاز جوانی بلکه از دوران کودکی تاکنون که ایام پیری است، در تحصیل معارف حقۀ اجداد طاهرین خود، که همانا امامان معصومند کوشا بوده‌ام، هم به حسب ظاهر که شریعتِ خاصۀ امامیه از فرق اسلامی است و هم به حسب باطن که حقیقتِ ویژه طایفۀ صوفیه از ارباب توحید است و همواره درصدد پیوند میان آنها و مطابقت یکی با دیگری بوده‌ام و در این کار جز اینکه مذهب آباء و اجداد طاهرین خود را از حیث ظاهر و باطن مساعدت کنم، نیت دیگری نداشته‌ام. اکثر صوفیه از روی نادانی تصور می‌کنند که ائمۀ معصومین از فضیلت عرفان عاری بوده‌اند و شیعه نیز می‌پندارند که فضایل ائمه منحصر بوده است به همین علومی که میان آنها متداول است». (صص 5، 9). جامع الاسرار مشتمل است بر 3 اصل و هر اصل مشتمل بر 4 قاعده. اصل اول، توحید و تعریف و تقسیم و کیفیت آن؛ اصل دوم، در استشهاد به کلام الهی و سخن انبیا و اولیا و مشایخ دربارۀ توحید؛ اصل سوم، مشتمل بر اسرار ارباب شریعت و طریقت و حقیقت در توحید و مباحث مربوط به آن. این کتاب به کوشش هانری کربن و عثمان یحیی به سال 1347 ش در تهران چاپ شده است؛ 7. جامع الحقایق که رساله‌ای است به فارسی؛ 8. الاسماء الالهیة و تعیین مظاهرها من الاشخاص الانسانیة که رساله‌ای است در تعیین مظاهر اسماء الهی در میان انسانها از آدم تا خاتم؛ 9. الامانة الالهیة فی تعیین الخلافة الربانیة؛ 10. التنبیه فی التزیه؛ 11. التوحید؛ 12. الجداول الموسومة بمدارج السالکین فی مراتب العارفین، این رساله مشتمل است بر 100 مقام از اصول مقامات و 000‘1 مرتبه از فروع مراتب و همانند کتاب منازل السائرین عبداللـه انصاری است؛ 13. الحجب و خلاصة الکتب، در تحقیق آیۀ شریفه «ثُمَّ فی سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهٰا سَبْعُونَ ذِراعآً» و حدیث نبوی «اِنَّ لِلّهِ سَبْعینَ الفَ حجابٍ مِن نورٍ و ظُلمةٍ» است؛ 14. رافعة الخلاف عن وجه سکوت امیرالمؤمنین عن الاختلاف؛ 15. العقل و النفس؛ 16. العلم و تحقیقه، در بیان موضوع علم متکلمان و حکیمان و صوفیان و مسائل و محمولات و مبادی هر یک؛ 17. الفقر و تحقیق الفخر، دربارۀ تطبیق احادیث وارده در باب فقر با یکدیگر؛ 18. کنزالکنوز و کشف الرموز. 19. المعاد فی رجوع العباد، دربارۀ معاد و قیامت صغری و کبری، توضیح اینکه قیامتها به 12 قیامت صوری و معنوی تقسیم می‌شوند؛ 20. منتخب التاُویل فی بیان کتاب اللـه و حروفه و کلماته و آیاته، این رساله تلخیص کتاب بحر الخضم فی تفسیر القرآن الاعظم است؛ 21. رسالة النفس فی معرفة الرّب؛ 22. الوجود فی معرفة المعبود، این رساله شامل یک مقدمه و سه رکن است: مقدمه، در بیان شریعت و طریقت و حقیقت. رکن اول، در وجود و اطلاق و بداهت آن. رکن دوم، دربارۀ وجوب و وحدت وجود. رکن سوم، در ظهور و کثرت وجود؛ 23. نقد النقود فی معرفة الوجود که منتخبی است از رسالة الوجود و در 3 اصل نوشته شده است. این کتاب همراه با جامع الاسرار (شمارۀ 6) در 1347 ش در تهران به چاپ رسیده است؛ 24. الأصول و الأرکان فی تهذیب الاصحاب و الاخوان که مشتمل است بر اصول و فروع پنجگانه و هریک دایر بر سه مرتبۀ شریعت و طریقت و حقیقت؛ 25. تعیین الأقطاب و الأوتاد؛ 26. المحیط الاعظم فی تأویل کتاب ‌اللـه العزیز المحکم؛ کتابی است که براساس حدیث «اِنَّ لِلقرآنِ ظَهراً و بَطناً و لِبَطنهِ بَطناً سبعهِ اَبْطُن» نوشته شده است. آملی این کتاب را در مقابل تفسیر بحرالحقایق و منبع الدقایق شیخ نجم‌الدین رازی تألیف کرده است و در اهمیت آن می‌گوید نسبت این کتاب به من همانند نسبت فصوص الحکم است به ابن عربی. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ آیت اللـه مرعشی در قم موجود است؛ 27. المسائل الآملیة. نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است؛ 28. منتخبات انوار الشریعة، نسخه‌های خطی آن در کتابخانه‌های دانشکدۀ ادبیات مشهد، مرکزی تهران و مرعشی قم وجود دارد؛ 29. منتقی المعاد فی مرتقی العباد که گزیده‌ای است از المعاد؛ 30. نص النّصوص که کتابی است مفصل در شرح فصوص الحکم ابن عربی. آملی این کتاب را به سلطان احمد بهادر خان از سلاطین جلایری اهدا کرده و در 782 ق / 1380 م در بغداد از نوشتن آن فارغ شده است. این کتاب به کوشش کربن و عثمان یحیی در 1352 ش در تهران به چاپ رسیده است؛ 31. نهایة التوحید فی بدایة التجرید که گزیده‌ای است از جامع الاسرار.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 2 / 72، 73، 5 / 38- 39، 10 / 61، 15 / 326، 327، 18 / 82، 20 / 161، 162، 24 / 280، 281؛ آملی، حیدر، اسرار الشیعه و اطوارالطریقة و انوار الحقیقة، به کوشش محمد خواجوی، تهران، 1362 ش، مقدمه؛ همو، جامع الاسرار و منبع الانوار، به کوشش هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران، 1347 ش، مقدمه؛ ادبیات تهران، خطی، صص 204، 205؛ افندی، عبداللـه، ریاض العلماء، قم، 1401 ق، صص 218-225؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، 1983 م، 6 / 271-273؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، صص 377-380؛ رشت و همدان، خطی، ص 1302؛ سپهسالار، خطی، 4 / 6، 5 / 727؛ شورا، خطی، 9(1) / 249، 250، 9(2) / 647، 648، 10 / 162، 948، 16 / 340؛ فیضیه، خطی، 2 / 12؛ مرعشی، خطی، 1 / 340-347، 4 / 74؛ مرکزی، خطی، 8 / 151، 259، 629؛ مشکوة، خطی، 3 / 425-427، 5 / 1493-1496، 3015-3017؛ مشهد 2، خطی، 2 / 960؛ مشهد 4، خطی، ص 249؛ ملک، خطی، صص 602، 775؛ ملی، خطی، 7 / 32-33، 240؛ نوربخش، فهرست خطی، ص 131؛ همدان، خطی، صص 82، 83.

صمد موّحد