آمدی، ابوالفتح

آمِدی، ابوالفتح ناصح‌الدین عبدالواحد بن محمد (د نیمۀ اول سدۀ 6 ق / 12 م)، محدث و قاضی شهر آمد. نام وی را برخی محمدبن عبدالواحد یاد کرده‌اند. از زندگانی او آگاهی چندانی در دست نیست و تاریخ دقیق ولادت و وفات او در هیچ یک از کتابهای رجال نیامده است. آمدی خود در مقدمۀ جواهر الکلام از احمد غزالی (د 520 ق / 1126 م) به‌عنوان معاصر خویش یاد کرده است (حاجی خلیفه، 1 / 616) و ابن شهر آشوب (د 588 ق / 1192 م) در ضمن بیان اسانید کتب شیعه اشاره می‌کند که اجازۀ روایت غررالحکم را از او دریافت داشته است (مناقب، 1 / 11، 12). سال درگذشت وی را به اختلاف 510، 520 و 550 ق یاد کرده‌اند و محدث ارموی در مقدمۀ غررالحکم با استناد به قوانین و شواهد، 550 ق / 1155 م را ترجیح داده است (ص «عط»). از آنجا که ابن شهر آشوب اجازۀ روایت غررالحکم او را داشته و این کتاب را از کتب شیعه بر شمرده است (معالم، 81)، دانشمندانی از قبیل مجلسی (1 / 34)، افندی اصفهانی (3 / 281) و نوری (3 / 491) او را شیعۀ امامی شمرده‌اند و عبارت «کرم‌الله وجهه» را که آمدی در دیباچۀ غررالحکم در حق امام علی (ع) به کار برده است، حمل بر تقیّه کرده یا از تصرفات کاتبان دانسته‌اند.
آمدی شهرت خود را مدیون کتاب غررالحکم و دررالکلم است که مجموعۀ عظیمی از کلمات قصار امام علی (ع) را در بر دارد. چنان‌که پیداست، تا سدۀ 5 ق / 11 م کار جمع‌آوری کلمات قصار رونقی نیافته بود. از‌این‌رو ظاهراً تنها اثری که آمدی از آن بهره گرفته، «صد کلمۀ» جاحظ (د 255 ق / 869 م) بوده است، اما وی این اثر را حقیر شمرده و در شگفت است از اینکه جاحظ با آن مقام والایش در دانش چنین اثر کوچکی در باب کلمات قصار فراهم آورده است (قمی، 259). کلمات قصار در غرر برحسب حروف الفبا (فقط حرف اول) و با مراعات سجع آنها تنظیم شده است. این کتاب در قرن 12 ق / 18 م توسط جمال‌الدین محمد خوانساری (د 1121 یا 1125 ق / 1709 یا 1713 م) به دستور شاه سلطان حسین صفوی، به فارسی ترجمه و شرح شده و به کوشش میرجلال‌الدین محدّث اُرْمَوی در 1346 ش در تهران انتشار یافته است. افزون‌بر این، در یکی دو قرن اخیر، بسیاری از دانشمندان به این کتاب پرداخته‌اند. از آن میان عبدالکریم بن محمد یحیی قزوینی آن را بر حسب موضوع در 99 باب مرتب کرده و شرح فارسی بر آن افزوده و آن را نَظْمُ ‌اْلغُرَر وَ نَضْدُ الدُّرَر خوانده است. بخشی از همین کتاب است که اصدافُ الدُّرر نام گرفته است. کتاب غرر، به خواهش میرزا احمد تبریزی توسط میرزا موسی خوشنویس (عماد الفقراء) متخلّص به «حالی» نیز به فارسی ترجمه شده و بخشی از آن در مجموعۀ انهار جاریه در 1344 ق / 1925 م در شیراز به چاپ رسیده است. ترجمۀ دیگری هم توسط حاجی محمدعلی انصاری قمی، در تهران در 1335 ش صورت گرفته است، و همچنین خلاصۀ مختصری از غرر الحکم را سید ابوالقاسم مرعشی ترجمه کرده و همراه با متن در 1327 ش در تهران انتشار داده است. غررالحکم بارها به چاپ رسیده است که از جملۀ آنهاست چاپهای دمشق، 1331 ق / 1913م؛ صیدا، 1349 ق / 1930م؛ بمبئی، 1280 ق / 1863 م. نسخه‌های خطی متعددی نیز از آن در دست است.
آمدی علاوه‌بر غرر، اثر دیگری به نام جواهر الکلام فی الحکم و الاحکام من قصة سیّد الانام داشته که حاجی خلیفه بخشی از مقدمۀ آن را نقل کرده است.

مآخذ

آقا بزرگ، الذریعة، 16 / 38- 39؛ همو، طبقات اعلام ‌الشیعة، (قرن 6)، بیروت، 1392 ق، ص 169؛ آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، به کوشش جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، 1346 ش؛ ابن شهرآشوب، محمدبن علی، المناقب، قم، انتشارات علامه؛ همو، معالم ‌العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض‌ العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، 1401 ق، 3 / 283-284؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، 1364 ق / 1945 م، 1 / 414؛ همو، هدیة ‌العارفین، استانبول، 1951 م، 1 / 635؛ حاجی خلیفه، کشف ‌الظنون، استانبول، 1971 م؛ خوانساری، محمدباقر، روضات ‌الجنات، بیروت، دارالکتاب العربی، 5 / 170-173؛ سرکیس، چاپی1 / 9؛ قمی،عباس، فوائد الرضویة، تهران، 1327 ش، ص 260؛ کحاله، عمر رضا، معجم‌ المؤلفین، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 6 / 213؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، 1403؛ محدث ارموی، جلال‌الدین، مقدمۀ غررالحکم آمدی، تهران، 1346 ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة ‌الادب، تبریز، 1346 ش، 1 / 62؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک‌ الوسائل، تهران، 1321 ق، 3 / 493؛ نیز:

GAL, I / 44;GAL, S, I / 75.

جعفر شعار