آماری

آماری، میکله بندتّوگائتانو (1806- 1889 م)، خاورشناس، مورخ، سیاست‌پیشه، دولتمرد و میهن‌پرست ایتالیایی در سدۀ 19 م.

زندگی

میکله در 7 ژوئیۀ 1806 م در پالرمو (سیسیل) به دنیا آمد. پدرش فردیناندو و آماری از سیاستمدارانی بود که در 1822 م به‌سبب دست داشتن در یک توطئۀ سیاسی به 30 سال زندان محکوم شد (درنبورگ، 93؛ بدوی، 33). آموزش رسمی میکله منحصر به مقدماتی بود که در نوباوگی به طور خصوصی نزد چند کشیش کم ‌ایمان آموخت و نیز مطالبی بود که طی 4 سال تحصیل دبیرستانی فراگرفت (آماری، «یادداشتها»، 368-369؛ در نبورگ، 94-95؛ تومازینی، 271 به بعد). هنگامی که پدرش به زندان افتاد، به‌سبب نابسامانی روزگار و پریشانی احوال خانوادگی و سختی زندگی، ناچار شد دنبالۀ آموزش دورۀ متوسطه را رها کند و به تأمین هزینۀ زندگی خانواده ــ که از خود وی و مادر و خواهر و دو برادر کوچکش تشکیل می‌شد ــ بپردازد (بدوی، همانجا). آماری در این زمان هیچ‌گاه از خواندن باز نایستاد، چنانکه نه تنها با ادبیات لاتین و ایتالیایی، بلکه با ادبیات انگلیسی و زبان فرانسه هم کم‌وبیش آشنا شد (درنبورگ، 102؛ دوگا I / 12 به بعد). او در 1828 م به شغل کم‌اهمیتی در وزارت داخلۀ دولت مستعجل سیسیل تن در داد. در 1873 م در جریان گسترش وبا در پالرمو، به بهداشت عمومی کمک کرد و خدمات ارزنده‌ای انجام داد (بدوی، همانجا؛ درنبورگ، 103) و در همان سال در دادگستری ناپل به کار مشغول شد (همو، 96). در 1842 م از سوی حکومت بوربونها در ناپل زیر پیگرد قرار گرفت. پس نهانی گریخت و با زحمت بسیار خود را به فرانسه رساند. در پاریس پناهندگان ایتالیایی و برخی از اندیشه‌وران فرانسوی، از آن میان الکساندر دوما، میشله، تی‌یر و ژوزف توسن رنو (1795-1867 م)، به گرمی از وی استقبال کردند (در نبورگ، 112). آماری در 36 سالگی در فرانسه به فراگیری زبان و ادبیات عرب نزد رنو و دو عربی‌دان دیگر، نوئل دِ ورژه و بارون مک‌گوکن دوسلان (1810- 1878 م)، که پرورش یافتگان مکتب سیلوستر دوساسی (1758- 1838 م) بودند، پرداخت و در این یادگیری چنان کوشا بود که توانست در 1845 م دو مقاله به این زبان ترجمۀ فرانسوی آن به چاپ رساند.
در 1848 م که انقلاب صنعتی و در پی آن انقلاب اجتماعی سراسر اروپا را فراگرفت، میکله به سیسیل بازگشت و سیسیلیان او را به نمایندگی کمیتۀ انقلابی خویش برگزیدند. سپس به مقام وزارت دارایی رسید که بنا به گمان او «مدت 5 ماه وی شاهد کشمکش طولانی بود که در میان دو گروه از مردم که رفته رفته خشمگین‌تر می‌شدند، جریان داشت: گروهی که می‌بایست بودجه را از دسترنج خود فراهم سازند و گروهی که می‌خواستند هزینۀ زندگی خود را از بودجه به دست آورند» (بدوی، همانجا). میکله همراه با دیگر وزیران، از پذیرفتن حقوق ویژۀ سران دولت سرباز زد و بیهوده کوشید تا از حکومت جمهوری فرانسه برای سیسیل کمک بگیرد. به‌سبب ناکامی در این کار و نیز به‌سبب شکستهایی که دامنگیر آزادیخواهان سیسیل شد، در 1849 م به پاریس بازگشت و خود را وقف پژوهشها و بررسیهای علمی کرد. در 1860 م انستیتوی آموزش عالی در شهر فلورانس که در آن زمان پایتخت موقت ایتالیا بود، بنیاد یافت. آماری را به استادی آن مؤسسه دعوت کردند و کرسی زبان عربی را به وی سپردند (در نبورگ، 169). بدین‌سان، باز آماری فرانسه را ترک کرد. بازگشت آماری به ایتالیا این‌بار با پیروزی جوزپه گاریبالدی (1807-1882 م)، کاوور (1810-1861 م) و آغاز به تخت نشستن ویکتور امانوئل به سلطنت پارلمانی، همزمان بود. در 1861 م در نخستین مجلس شورای ایتالیا به نمایندگی انتخاب شد و سپس در رژیم جدید تا 1864 م وزارت آموزش را داشت (همو، 185). پس از فروپاشی کابینه در 1864 م تدریس زبان عربی را از نو به عهده گرفت و دیری نپایید که از آن چشم پوشید و یکسره به نوشتن روی آورد (دوگا، I / 15-24؛ بدوی، همانجا). در 1845 م در 59 سالگی با یک دختر فرانسوی ازدواج کرد و از او 3 فرزند یافت. در 1878 م ریاست چهارمین کنگرۀ بین‌المللی خاورشناسان را در فلورانس به عهده داشت. همچنین در پنجمین کنگرۀ مذکور در 1881 م در برلین شرکت کرد. در سالهای آخر زندگی هم‌میهنانِ حق‌شناس وی و برخی از محافل علمی خارجی از او قدردانیها کردند (درنبورگ، 104) که از جملۀ آنها اعطای دکترای افتخاری از دانشگاههای لیدن، توبینگن و استراسبورگ بود (دانکونا، II / 395؛ درنبورگ، 229). میکله در 11 ژوئیۀ 1889 م در فلورانس درگذشت.

فعالیتهای سیاسی

توجه و علاقۀ آماری به تاریخ‌نویسی و سپس به آموزش زبان عربی و سرانجام به اسلام‌شناسی، انگیزه‌ای صرفاً میهنی و سیاسی داشت (درنبورگ، 115, 120, 125, 128؛ آماری، «نامه‌نگاری»، I / 255؛ همو، «نبرد نماز شامگاهان سیسیل»، I / VIII). آماری در جوانی خواستار سرسخت استقلال زادگاه خود، سیسیل بود. از‌این‌رو به پژوهش دربارۀ تاریخ سرزمین و نیاکان خود علاقه‌مند و کنجکاو شد و می‌خواست از مطالعۀ تاریخ ادوار گذشته، رهنمونهایی برای بهبود حال و اعتلای آیندۀ میهن و ملت خویش بیابد. در تاریخ پرآشوب ایتالیا در سدۀ 19 که در نتیجۀ خواسته‌ها و مداخلات برخی از دولتهای توسعه‌طلب آن روزگار و ستمگری حاکمان محلی آنان، شورشهای آزادیخواهانۀ مردم جز آن، سخت گرفتار پریشانی سیاسی و انحطاط شده بود، آماری بیش‌تر با قلم و گفتار خود، نخست برای استقلال وطن خویش سیسیل و سپس با داشتن تجارب اجتماعی و فرهنگی و سیاسی، برای کسب وحدت و استقلال سراسر ایتالیا، فداکاری کرد (تومازینی، 311؛ درنبورگ، 122-123). سرانجام ایتالیا در 1861 م به حکومت پارلمانی رسید و بدین‌سان آرمان آماری ــ یکپارچگی ایتالیا، رهایی ازسلطۀ بیگانگان، آزادی فکری و مذهبی و سیاسی ــ تحقق یافت. هموطنان و همرزمان او نیز بارها با انتخاب وی به مقامهای کشوری، چون وزارت آموزش و سناتوری، وی را تأیید کردند و میهن‌پرستی، رزمندگی، پاکدامنی سیاسی، کارآزمودگی و دانش او را ستودند.

آثـار

فهرست کامل آثار وی در یادنامه‌ای که تحت عنوان «صدمین زادروز تولد میکله آماری» انتشار یافت، آمده است. در اینجا به برخی از تألیفات مشهور او اشاره می‌شود.

الف ـ کتابها

1. «دوره‌ای از تواریخ سیسیل در سدۀ 13»، 1842 م. نخستین اثر ارزشمند آماری دربارۀ سرزمین نیاکانی اوست. این کتاب بعدها با عنوان «نماز شامگاهان سیسیل» مشهور شد، و با افزوده‌ها و ویرایشهای پیاپی تا پایان زندگی نویسنده 9 بار به چاپ رسید. چاپ نهم و آخرین آن در 1885 م با چاپ نخستین تفاوت بسیار دارد. موضوع کتاب بررسی پیشینۀ قیامِ مردمِ به تنگ آمدۀ سیسیل در برابر سلطنت بیدادگرانۀ شارل دانژو (1226-1285 م) برادر لوئی نهم پادشاه فرانسه بر این شهر است. قیام بر ضد ستمگری دست‌نشاندگان فرانسویِ شاه انجام گرفت و به صورت کشتار شوالیه‌های فرانکی با نخستین زنگ ناقوس کلیسای پالرمو برای دعوت مردم به نماز و دعای عشاء در شامگاه 30 مارس 1282 م آغاز شد (درنبورگ، 106-107). این جنگ در سراسر ماه آوریل ادامه یافت و همۀ سیسیل را فراگرفت. در این جریان 000‘8 فرانسوی کشته شدند. طراح کشتار خوان دوبروتیدا بود که همدست پطرس آرگونی (رقیب شارل دانژو) به‌ شمار می‌رفت. گویا زمان اجرای طرح از پیش تعیین شده بود، اما نظر پذیرفتنی‌تر آن است که سیسیلیانِ به جان آمده از ستمهای شارل دانژو و چیرگی فرانسویان، نخستین فرصت مناسب برای انقلاب را غنیمت شمردند و به این کشتار دست یازیدند. این ماجرا هنگامی پیش آمد که شخصی به نام دروه، درست زمانی که مردم برای گزاردن نماز شامگاه به کلیسای مونرئال می‌رفتند، به یک بانوی سیسیلی دشنام داد و در نتیجه آتش کینۀ مردم زبانه کشید و اینان فرانسویان بی‌سلاح را غافلگیر کردند و مردان و زنان و کودکان آنان را کشتند (بدوی، 34). آماری از این رویداد تاریخی نتیجه می‌گیرد که پایداری مردم در این قیام خونین بود که سرانجام منجر به بستن پیمان 1302 م و تضمین استقلال سیسیل گردید. اشارات این کتاب به اوضاع سیسیل در 1842 م و استیلای بیدادگرانۀ حکام بوربونی ناپل بر آن جزیره چنان آشکار بود که حکومت ناپل آماری را آشوبگری استقلال‌طلب تشخیص داد و حکم دستگیری و محاکمۀ او را صادر کرد. آماری به پاریس رفت. ویرایش جدید کتاب او این بار با عنوان کامل آن «نبرد نماز شامگاهان سیسیل یادواره‌ای از تواریخ سیسیل در سدۀ 13» در 1843 م در فرانسه به چاپ رسید (درنبورگ، 113، حاشیۀ 1). ترجمۀ فرانسویِ کمابیش مغلوط آن را دو تن از فرانسویان به‌عنوان نوشتۀ خودشان منتشر کردند؛ 2. «تسلیات سیاسی ابن ظفر»، 1851 م، ترجمه‌ای به زبان ایتالیایی از کتاب السُلوان المُطاع فی عُدوان الاتباع ابن ظفر (497-565 ق / 1104-1170 م) نویسندۀ سیسیلی مسلمان است؛ 3. «تاریخ مسلمانان سیسیل»، فلورانس، 1854-1873 م، در 3 جلد. انگیزۀ میهن‌پرستی، آماری را در دوران پناهندگی در پاریس به بررسی تاریخ سیسیل در دوران فرمانروایی مسلمانان واداشت. آماری سالیان دراز برای تألیف این کتاب رنج برد. سرانجام جلد نخست آن در 1854 م انتشار یافت (گابریلی، 89). نویسنده در این کتاب به بررسی دورۀ 300 سالۀ فرمانروایی مسلمانان بر آن جزیره پرداخته و جنبه‌های تاریک آن دوره از تاریخ را روشن ساخته است. آماری پیش از فرار به فرانسه، ترجمۀ فرانسویی را که نوئل دِ ورژه از قسمتهای مربوط به تاریخ سیسیل در روزگار فرمانروایی مسلمانان از کتاب العبر ابن خلدون (د 808 ق / 1405 م) انجام داده، دیده بود. وی در این کتاب تاریخ سیسیل را از دوران بیزانس تا پایان فرمانروایی خاندان اشتاوفن بررسی کرد (همو، 90-91؛ بدوی، 34). در همین دوران بود که فرمانروایی مسلمانان از 212 تا 483 ق / 827 تا 1090 م ادامه یافت. آماری برای تألیف این اثر از کتابها و اسناد و نقوش و سکه‌ها بهره جست. جلد دوم در 1858 م و جلد سوم در 1872 م انتشار یافت. کارلوآلفونسو نلینو (1872- 1938 م) یادداشتهای ارزنده‌ای بر چاپ دوم آن افزوده است. هارتویگ درنبورگ (1844- 1908 م) این کتاب را یک شاهکار علمی و ادبی دانسته است؛ 4. «تاریخ قرآن». در 1859 م آماری که به‌سبب پژوهش در دست‌نوشته‌های عربی تاریخی اسلامی، خود را اسلام‌شناس نیز می‌دانست، در مسابقۀ پیشنهادی فرهنگستان کتیبه‌ها و ادبیاتِ فرانسه دربارۀ تاریخ قرآن شرکت کرد. برخلاف انتظارِ آماری و استادش رنو که گمان می‌کرد شاگرد و دست‌پروردۀ او همانندی نخواهد داشت و یگانه برندۀ جایزه (000‘30 فرانک به پول آن روز) خواهد شد، در آن پیشنهاد دو پژوهندۀ آلمانی یعنی تئودور نلدکه (1836-1930 م) و آلویس اشپرنگر (1813-1893 م) نیز درخشیدند و فرهنگستان ناچار جایزه را به تساوی میان آن سه تقسیم کرد. از پژوهشهای این سه تن تنها پژوهش نلدکه دیرتر به طور مستقل به چاپ رسید. آماری نوشتۀ خود را درخورِ انتشار ندانست (درنبورگ، 162-163)؛ 5. «نقشۀ تطبیقی سیسیل نوین با سیسیل سدۀ 12 از روی نوشتۀ ادریسی و دیگر جغرافی‌نویسان عرب»، 1859 م؛ 6. «اسناد عربی نگاهداری شده در بایگانی سلطنتی فلورانس»، فلورانس، 1863 م؛ 7. «گور نوشته‌های عربی سیسیل»، پالرمو، 3 جلد، 1871-1872 م؛ 8. «کتاب الرُّجاری»، رم، 1878-1883 م. این کتاب برگرفته از نزهة ‌المشتاق ابوعبدالله محمد بن محمد، مشهور به شریف ادریسی (493-560 ق / 1100-1165 م) است. آماری بخش ویژۀ ایتالیا را به همراه شاگردش چلستینو اسکیاپارلی (1841- 1919 م) منتشر ساخت (گابریلی، 94، حاشیۀ 2). این کتاب شامل دانسته‌هایی دربارۀ بسیاری از کشورهای مسیحی است. متن عربی در 1878 م و ترجمۀ ایتالیایی آن در 1883 م انتشار یافت؛ 9. «خاطره‌های تازۀ عربی از تاریخ جنوا»،12 جنوا، 1883 م، کتابی است دربارۀ آثار و نتایج حملات عربها به بندرهای ایتالیا.

ب ـ مقاله‌ها

1. «وصف پالرمو در میانه‌های سدۀ 10 م» برگرفته از کتاب المسالک و الممالک ابن حوقل (د 367 ق /  978 م)، متن و ترجمۀ فرانسوی، JA، 1845 م؛ 2. «مسافرت محمد بن جبیر بلنسی به صقلیه در دورۀ سلطنت گیوم خوب»، متن عربی، ترجمه و تعلیقات، JA، 1845 م، 507-545، 1846 م، 201-241 و 73-92.

مآخذ

آماری میکله، ترجمه و تعلیقات بر سلوان المطاع فی عدوان الاتباع ابن‌ظفر، فلورانس، 1851 م، مقدمه؛ بدوی، عبدالرحمن، موسوعة المستشرقین؛ المکتبة العربیة الصقلیة (نصوص فی ‌التاریخ و البلدان)، به کوشش میکله آماری، لایپزیک، 1857 م، مقدمه؛ نیز:

Amari, Michele, «appunti autobiografici», Carteggio di Michele Amari, Torino, 1896; La guerra del vespro Siciliano, Roma, 1947, (passim); id, Storia dei musulmani di Sicilia, 2 nded, Carlo Alfonso Nallino, Florece, 1933-1938, Vols. 1-3 (passim); Centenario della nascita di Michele Amari, 1910, I / XLV-CVII; D’Ancona Alessandro, Carteggio di Michele Amari, II / 398; Derenburg, Hartwig, «Notice sur Michele Amari», Opuscuiesd’un Arabisant 1868-1905, Paris 1905 (passim); Dizionario Enciclopedico Italiano, Roma, 1970, I / 339; Dizionario letterario, Roma, Bompiani, 1956, I / 66-67; Dugat, Gustave, Histoire des Orientalistes de I’Europe, Paris, 1868-1870, I / 12-24; Enciclopedia Vniversal ilvstrada Europea Americana, Madrid, 1909, V / 30-31; Gabrieli, Francesco,«un secolo di studi Arabo-Siculi», Studia Islamica, Paris, 1954, II / 89-94; GSE; Tommasini, Oreste, Scritti di storia e critica, Roma, 1891.

رضا رضازاده لنگرودی