ابن افضل

اِبْنِ اَفْضَل‌، ابوعلی‌ احمد بن‌ افضل‌ شاهنشاه‌ بن‌ امير الجيوش‌ بدرالجمالی‌ ارمنی‌ (مق‍ 526 ق‌/ 1131 م)، ملقب‌ به‌ الاكمل‌ (ابن‌ جوزی‌، يوسف‌، 8/ 146) و امير الجيوش‌ (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 237)، وزير الحافظ لدين‌الله‌ فاطمی‌، از سرگذشته وی‌ پيش‌ از وزارت‌ آگاهی‌ چندانی‌ در دست‌ نيست‌، جز آنكه‌ گفته‌اند الآمر خليفۀ فاطمی‌ پس‌ از قتل‌ افضل‌، همۀ فرزندان‌ او و از جمله‌ ابوعلی‌ احمد را به‌ زندان‌ افكند. وی‌ دربند بود تا پس‌ از قتل‌ الآمر، لشكريان‌ او را از بند رها ساختند (ابن‌ خلكان‌، 3/ 235). به‌ گفتۀ مقريزی‌ (1/ 357)، سپاهيان‌ بر هزار ملوك‌، وزير الحافظ خليفۀ جديد شوريدند و ابن‌ افضل‌ را به‌ وزارت‌ برداشتند (16 ذيقعدۀ 524 ق‌/ 21 اكتبر 1130 م‌)، ولی‌ ابن‌ اثير (10/ 665) بر آن‌ است‌ كه‌ خليفه‌ خود، ابوعلی‌ احمد را به‌ وزارت‌ نشاند، و ابن‌ اياس‌ (1/ 224) معتقد است‌ كه‌ ابن‌ افضل‌ پس‌ از قتل‌ الآمر، الحافظ را از اندرون‌، كه‌ در آنجا محبوس‌ بود (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 239) بيرون‌ آورد و به‌ خلافت‌ با او بيعت‌ كرد، اما اين‌ نظر مورد تأييد ساير مورخان‌ نيست‌. ابن‌ افضل‌ چون‌ به‌ وزارت‌ نشست‌، رشتۀ كارها را به‌ استقلال‌ در دست‌ گرفت‌ و از آمد و شد كسان‌ به‌ نزد خليفه‌ جلوگيری‌ كرد (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 239). آنگاه‌ نام‌ خليفه‌ را از خطبه‌ بيفكند و گفت‌ تا به‌ نام‌ خود وی‌ با القاب‌ «ناصر امام‌ الحق‌، هادی‌ القضاة الی‌ اتباع‌ الحق‌، مولی‌ الامم‌ و مالك‌ فضيلتی‌ السيف‌ و القلم‌» (ابن‌ اثير، 10/ 672؛ قس‌: ابن‌ تغردی‌ بردی‌، 5/ 238، كه‌ «هادی‌ العصاة» آورده‌ است‌) خطبه‌ خواندند. روش‌ عادلانۀ او در كار ملكداری‌ و برافكندن‌ ستمگريها و بازگرداندن‌ اموال‌ مصادره‌ شده‌ و ساير نيكيهايش‌ از سوی‌ يكی‌ از ستايشگران‌ او تأييد شده‌ (ابن‌ قلانسی‌، 229) و ديگران‌ نيز شجاعت‌ و بلند همتی‌ و سخاوت‌ و شعر دوستی‌ و را ستوده‌اند (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 239؛ ابن‌ سعيد، 86، 87). 
روزگار كوتاه‌ وزارت‌ ابن‌ افضل‌ را برخی‌ دورۀ فترت‌ خلافت‌ فاطميان‌ شمرده‌اند (زامباور، 145)، چه‌ او به‌ رغم‌ آنكه‌ نژاد ارمنی‌ داشت‌ و پدر و جدش‌ بر مذهب‌ اهل‌ تسنن‌ بودند (ذهبی‌، 2/ 428) به‌ مذهب‌ اماميه‌ گرويد و گفت‌ تا بر منابع‌ به‌ جای‌ اسماعيل‌ بن‌ جعفر بن‌ محمد الصادق‌ (ع‌) به‌ نام‌ امام‌ غايب‌ منتظر خطبه‌ خواندند و سكه‌ زدند (ابن‌ خلكان‌، 3/ 236؛ دواداری‌، 6/ 508). در عين‌ حال‌ گفت‌ تا «حی‌ علی‌ خيرالعمل‌» را از اذان‌ بيفكنند (ابن‌ خلكان‌، همانجا). اين‌ كارها موجب‌ كينه‌ورزی‌ اميران‌ و داعيان‌ فاطمی‌ نسبت‌ به‌ ابن‌ افضل‌ شد تا آنكه‌ به‌ روايت‌ درست‌تر در نيمۀ محرم‌ 526/ دسامبر 1131 و به‌ قولی‌ در 525 ق/ 1131 م (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 247) و حتی‌ به‌ قولی‌ ديگر در 527 ق‌/ 1133م‌ (ابن‌‌جوزی‌، 8/ 146؛ دواداری‌، 6/ 511) يكی‌ از غلامان‌ خليفه‌ در ميدان‌ بازی‌ او را به‌ ناگاه‌ كشت‌ و سرش‌ را به‌ نزد خليفه‌ فرستاد (ابن‌ اثير، 10/ 673؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 5/ 239، 240). پس‌ از قتل‌ وزير خانۀ او را غارت‌ كردند و خليفه‌ بقيۀ اموال‌ او را كه‌ گفته‌اند 000‘300 دينار بود، مصادره‌ كرد (ابن‌ اثير، همانجا؛ ابن‌ جوزی‌، 8/ 147). به‌ روايت‌ ديگر، پس‌ از قتل‌ الآمر قرار شد كه‌ الحافظ تا تولد فرزند الآمر كه‌ در شكم‌ مادر بود، بر مسند خلافت‌ بنشيند و اگر پسری‌ از خليفۀ پيشين‌ در وجود آمد، او خليفۀ راستين‌ باشد، اما حافظ حال‌ و روز اين‌ كودك‌ را از همگان‌ پنهان‌ داشت‌. از اين‌ رو ابن‌ افضل‌ او را تهديد كرد و همين‌ معنی‌ سبب‌ شد كه‌ خليفه‌ يكی‌ از غلامان‌ خود را مأمور قتل‌ وزير سازد (دواداری‌، 6/ 505، 511). درستی‌ اين‌ روايت‌ محل‌ ترديد است‌، چه‌ از كارهايی‌ كه‌ ابن‌ افضل‌ در روزگار وزارتش‌ كرده‌، می‌توان‌ دريافت‌ كه‌ وی‌ می‌كوشيده‌ تا خلافت‌ را از خاندان‌ فاطمی‌ بيرون‌ كند. افكندن‌ نام‌ اسماعيل‌ از خطبه‌ كه‌ فاطميان‌ خود را به‌ او منسوب‌ می‌ساختند و نيز حذف‌ نام‌ الحافظ مؤيد اين‌ معنی‌ است‌. 

مآخذ

ابن‌ اثير الكامل‌، بيروت‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابن‌ اياس‌، محمد بن احمد، بدائع‌ الزّهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفی‌، قاهره‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرة، قاهره‌، 1348- 1358 ق‌؛ ابن‌ جوزی‌، يوسف‌، مرآة الزمان‌، حيدرآباد دكن‌، 1370 ق‌/ 1951 م‌؛ ابن‌ خلكان‌، وفيات‌ الاعيان‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بيروت‌، 1970 م‌؛ ابن‌ سعيد، علی‌ بن موسی، المُغرب‌ فی‌ حلی‌ المَغرب‌، به‌ كوشش‌ حسن‌ نصار، قاهره‌، 1970 م‌؛ ابن‌ قلانسی‌، ابويعلی‌، ذيل‌ تاريخ‌ دمشق‌، بيروت‌، 1908 م‌؛ دواداری‌، عبدالله‌، كنز الدّرر، به‌ كوشش‌ صلاح‌الدين‌ منجد، قاهره‌، 1380 ق‌/ 1961 م‌؛ ذهبی‌، شمس‌الدين‌ محمد، العبر، بيروت‌، 1405 ق‌/ 1985 م‌؛ زامباور، ادوارد ريتر، معجم‌ الانساب‌ و ... ، ترجمۀ محمد زكی‌ محسن‌ بيك‌ و ديگران‌، بيروت‌، 1400 ق‌/ 1980 م‌؛ مقريزی‌، احمد بن علی، خطط، بولاق‌، 1370 ق‌. 

صادق‌ سجادی‌