ابن اعرابی، ابوسعید

اِبْنِ اَعْرابی‌، ابوسعید احمد بن‌ محمد بن‌ زیاد بن‌ بشر بن‌ دِرْهَم‌ اموی‌ بصری‌، ملقب‌ به‌ شیخ‌الاسلام‌ و شیخ‌ الحرم‌ (ح‌ 246-340 یا 341 ق/ 860-951 یا 952 م)، فقیه‌، محدث‌، حافظ، عارف‌ و از مشایخ‌ صوفیه‌. وی‌ اهل‌ بصره‌ بود و در مكه‌ اقامت‌ داشت‌ (سلمی‌، 443). ابن‌ اعرابی‌ ابتدا به‌ دمشق‌ سفر كرده‌ و در آنجا حدیث‌ شنیده‌ است‌ (ابن‌ عساكر، 2/ 51) و پس‌ از آن‌ دیگر شهرها و مراكز علمی‌ آن‌ روزگار را دیده‌ (ذهبی‌، سیر، 15/ 408) و از علما و بزرگان‌ استفاده‌ برده‌ و استماع‌ حدیث‌ كرده‌ است‌ و از كسانی‌ چون‌ حسن‌ بن‌ محمد بن‌ صبّاح‌ زعفرانی‌ (د 260 ق/ 874 م‌) و سعدان‌ بن‌ نصر و محمد بن‌ عبدالملك‌ دقیقی‌ (همانجا) و ابوداوود سجستانی‌ (د 275 ق‌/ 888م ‌) (همو، تذكرة الحفاظ، 3/ 852) و دیگران‌ حدیث‌ شنیده‌ است‌ و افرادی‌ مانند محمد بن‌ حسن‌ بن‌ خشّاب‌ بغدادی‌ (سلمی‌، 444)، ابومحمد عبدالله‌ بن‌ یوسف‌ اصفهانی‌ (ذهبی‌، همانجا)، ابوالقاسم‌ طبرانی‌، دارقطنی‌ (ابن‌ حجر، 1/ 308)، ابوعبدالله‌ محمد بن‌ احمد بن‌ یحیی‌ بن‌ مُفَرّج‌ قرطبی‌ و تنی‌ چند از علمای‌ اندلس‌ و جز آنان‌ در مكه‌ از وی‌ حدیث‌ شنیده‌اند (مقری‌، 2/ 142، 152، 218، 220، 237، 660). ابن‌ اعرابی‌ سرانجام‌ به‌ مكه‌ رفته‌ و مجاور حرم‌ شده‌ و در آنجا حوزۀ درس‌ و ذكر حدیث‌ تشكیل‌ داده‌ است‌ (سلمی‌، 443). مقام‌ علمی‌ و عرفانی‌ وی‌ مورد ستایش‌ عالمان‌ پس‌ از او قرار گرفته‌ است‌. خواجه‌ عبدالله‌ انصاری‌ او را عالم‌ و فقیه‌ و شیخ‌ الحرم‌ نامیده‌ است‌ (ص‌ 414)، ذهبی‌ وی‌ را به‌ عنوان‌ محدث‌ مكه‌ نام‌ برده‌ (دول‌ الاسلام‌، 190)، سلمی‌ تصریح‌ به‌ ثقه‌ بودن‌ وی‌ نموده‌ كه‌ احادیث‌ را با سند نقل‌ می‌كرده‌ است‌ (همانجا) و ابن‌ حجر عسقلانی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ وی‌ در مقابل‌ ذكر احادیث‌ اجرت‌ می‌گرفته‌ است‌ (1/ 309). دربارۀ اعتقادات‌ وی‌ گفته‌اند كه‌ فقیهی‌ متمایل‌ به‌ مذهب‌ اصحاب‌ حدیث‌ و مذهب‌ ظاهریه‌ بوده‌ است‌ (ابن‌ عساكر، 2/ 51). ابن‌ اعرابی‌ از بزرگان‌ و از مشایخ‌ صوفیه‌ و از طبقۀ چهارم‌ متصوفه‌ (انصاری‌، 415) به‌ شمار آمده‌ است‌. مشایخ‌ صوفیه‌ چون‌ سراج‌ طوسی‌ و غزالی‌ سخنان‌ وی‌ را در كتابهای‌ خویش‌ آورده‌اند. وی‌ با مشایخ‌ صوفیان‌ مانند جنید بغدادی‌ (د 298 ق/ 910 م)، عمرو بن‌ عثمان‌ مكی‌ (د 291 ق‌/ 904 م)، ابوالحسین‌ احمد بن‌ محمد نوری‌ (د 295 ق/ 908 م‌) (سلمی‌، همانجا)، شبلی‌ (سروری‌، 2/ 196) و ابو احمد قلانسی‌ مصاحبت‌ داشته‌ است‌ (ذهبی‌، تذكرة الحفاظ، 3/ 852؛ ابونصر، 194، 199). 
در كتابهای‌ تاریخی‌ و رجالی‌ و طبقات‌ صوفیه‌ آثار بسیاری‌ به‌ ابن‌ اعرابی‌ نسبت‌ داده‌اند: ذهبی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ابن‌ اعرابی‌ سنن‌ ابی‌ داوود را روایت‌ می‌كرده‌ و بر آن‌ مطالبی‌ می‌افزوده‌ است‌ ( سیر، 15/ 408) و دربارۀ افرادی‌ كه‌ از آنان‌ حدیث‌ شنیده‌، معجم‌ بزرگی‌ ترتیب‌ داده‌ است‌ (همانجا)؛ نیز در تاریخ‌ بصره‌ كتابی‌ نوشته‌ است‌ كه‌ ذهبی‌ آن‌ را ندیده‌، اما از طبقات‌ النُسّاك‌ وی‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (همان‌، 15/ 409). آنچه‌ از آثار وی‌ در دست‌ است‌ اینهاست‌: جزء منتقی‌ من‌ الحدیث‌ كه‌ نسخۀ ناقص‌ خطی‌ جزء چهارم‌ آن‌ در 8 صفحه‌ به‌ خط مغربی‌ مورّخ‌ 651 ق‌/ 1253 م‌ در دارالكتب‌ ظاهریۀ دمشق‌ ذیل‌ مجموعۀ شم‍ 1025 موجود است‌ (ظاهریه‌، 1/ 215)؛ كتاب‌ المعجم‌ در رجال‌ 249 صفحه‌ و كتاب‌ رؤیةالله‌ تبارك‌ و تعالی‌ در حدیث‌. نسخه‌های‌ خطی‌ این‌ دو كتاب‌ مورخ‌ 447 ق/ 1055 م‌ در همان‌ كتابخانه‌ ذیل‌ مجموعۀ شم‍ 1071 نگهداری‌ می‌شود (همان‌، 1/ 237)؛ كتاب‌ فی‌ معنی‌ الزهد و اقوال‌ النّاس‌ فیه‌ و صفة الزاهدین‌ به‌ روایت‌ عبدالرحمن‌ بن‌ عمر بن‌ سعید بزاز بن‌ نحاس‌ (د 416 ق/ 1025 م) كه‌ در 340 ق‌/ 951 م‌ آن‌ را شنیده‌ و روایت‌ كرده‌ است‌، و رسالة فی‌ المواعظ و الفوائد و غیرذلك‌. نسخه‌های‌ خطی‌ هر دو كتاب‌ در دارالكتب‌ قاهره‌ ذیل‌ مجموعۀ شم‍ 125 موجود است‌ (سزگین‌، 1(4)/ 156)؛ كتاب‌ الوجد، كه‌ یك‌ بـاب‌ از آن‌ كتـاب‌ را ابونصر سـراج‌ طوسی‌ در اللّمع‌ فی‌ التصوف‌ به‌ اختصار در 5 صفحه‌ نقل‌ كرده‌ است‌ (ص‌ 310-314). 

مآخذ

ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد بن علی، لسان‌ المیزان‌، حیدرآباد دكن‌، 1329 ق‌؛ ابن‌ عساكر، علی‌ بن حسن، التاریخ‌ الكبیر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر بدران‌، دمشق‌، 1330 ق‌؛ ابونصر سراج‌، عبدالله‌ بن علی، اللمع‌ فی‌ التصوف‌، به‌ كوشش‌ رینولد نیكلسن‌، لیدن‌، 1914 م‌؛ انصاری‌، خواجه‌ عبدالله‌ بن‌ محمد، طبقات‌ الصوفیة، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، كابل‌، 1341 ش‌؛ ذهبی‌، شمس‌الدین‌ محمد، تذكرة الحفاظ، بیروت‌، 1374 ق‌؛ همو، دول‌ الاسلام‌، بیروت‌، 1405 ق‌؛ همو، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌ كوشش‌ شعیب‌ الارنؤوط، بیروت‌، 1404 ق‌؛ سرور، غلام‌، خزینة الاصفیاء، هند، لكهنو، 1873 م‌؛ سزگین‌، فؤاد، تاریخ‌ التراث‌ العربی‌، ترجمۀ محمود فهمی‌ حجازی‌، به‌ كوشش‌ عرفه‌ مصطفی‌ و دیگران‌، ریاض‌، 1402 ق‌؛ سلّمی‌، عبدالرحمن محمد بن حسین، طبقات‌ الصوفیة، به‌ كوشش‌ یوهانس‌ پدرسن‌، لیدن‌، 1960 م‌؛ ظاهریه‌، خطی‌ (مجامیع‌)؛ مقّری‌، احمد بن محمد، نفح‌ الطیب‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1388 ق‌.

علی‌ رفیعی